Viola Isufaj në një bisedë me Ismail Kadarenë

Doruntina në kolegjet franceze

• Viola Isufaj: Të jesh i njohur-çfarëdo të thotë kjo, zoti Kadare?

Ismail Kadare: Të jesh i njohur në letërsi nuk është njëlloj si të jesh i njohur në jetë. Në këtë të fundit, njohja, fama, mund të jenë me kahe të kundërta: për mirë apo për keq. Në letërsi kjo dikotomi nuk gjendet. Mund të jesh i njohur vetëm për mirë, kurrsesi për të kundërtën. Madje fjala “famëkeq”, edhe në u përdortë për ndonjë shkrimtar, nuk ka lidhje me artin, por për një akt jashtë tij (vrasje, çmenduri, etj.). Janë ato akte që mund ta mbytin njohjen ose famën letrare dhe shkrimtari harrohet.

• Viola Isufaj: E nëse talenti është i fuqishëm?

Ismail Kadare: Në qoftë se talenti është tepër i madh, ai, bashkë me famën, arrijnë ta mbysin të keqen, gjersa ajo harrohet. Por kjo ndodh tepër rrallë. FrançoisVillon, autori i së famshmes Balada e të varurve, që e shkroi kur përfytyronte varjen si bandit, është një nga shembujt.

• Viola Isufaj: Kur  e ndiet se ishit i njohur botërisht?

Ismail Kadare: Kisha qenë i botuar në Moskë, me një përmbledhje poezish, në SHBA dhe Norvegji me Dasmën!!!, në Bullgari e Jugosllavi me Gjeneralin, por ende nuk quhesha i njohur. Njohja ndodhi befasisht, më 1970, pas botimit të Gjeneralit në Paris.

• Viola Isufaj: Nuk reshtni së ndari kohën mes Francës dhe Shqipërisë. Sikur nuk ka ngjashmëri sa u takon “llojeve” të njohjes…? Kam një pyetje të thjeshtë (jo për portretin e veprës, po për portretin tuaj, atë fizik.): a ndodh t’ju njohin njerëzit në Paris kur ju shohin? Ju njohin fqinjët, kalimtarët? Në fund të fundit, është me rëndësi kjo? Pastaj, a ka “fama” ndofarë takse për t’u paguar? Ka diçka që s’ju pëlqen, ju bezdis? Cila është marrëdhënia e shkrimtarit me të?

Ismail Kadare: Nuk ka asnjë ngjashmëri njohja për të cilën flisni ju, në Shqipëri, në krahasim me Francën. Kjo duhet të jetë për cilindo shkrimtar, sidomos në Paris. Dihet se një rol tëpazëvendësueshëm për njohjen fizike luan dalja në televizion. Ashtu siç dihet se profesioni i shkrimtarit nuk është i lidhur me botën televizive aq sa i disa arteve të tjera. Ose i njerëzve të politikës e të sportit. Por edhe tek këta që përmenda, gjendja nuk është e njëjtë. Ka një gjendje të veçantë kur njohja ngrihet: ajo e skandalit. Shkurt, është diçka që kërkon taksën e vet, duke nisur nga më e thjeshta, ta zëmë, ndarja me gruan, te nga më të papërfytyrueshmet.

Zakonisht, shkrimtarët e njohur i shmangen këtij kushtëzimi. Nga rasti i Kunderës, i cili s’del pothuajse kurrë në TV, te një shkrimtar parisian, i cili ca kohë më parë, u akuzua se, i shtyrë nga etja për bujë kishte organizuar rrëmbimin e vetvetes, ka një larmi të tërë sjelljesh.

S’jam ndonjë rashë e vdiqa për t’u shfaqur në TV, por as për të kundërtën. Në Parisin 5, pranë kopshtit të Luksemburgut ku banoj, ka disa shkrimtarë të njohur. Ata janë mësuar me lagjen dhe lagjja me ta.  

• Viola Isufaj: Cilët janë treguesit e njohjes suaj ndërkombëtare? A ka një shifër të saktë: sa botime keni në të gjithë botën?

Ismail Kadare: Në radhë të parë numri i botimeve. Vlerësimi prej kritikës botërore, gjithashtu,çmimet ndërkombëtare. Futja në sistemin universitar (diplomaetj.) së fundmi, futja në sistemin e ulët shkollor. Kjo e fundit, pavarësisht fjalës “e ulët”, përbën, në të vërtetë, kulmin e njohjes së një shkrimtari, ajo që përkthehet me stilemën “klasik i gjallë”.

Lidhur me numrin e botimeve, duke pranuar së pari marrëveshjen për termat: që një botim do të thotëçdo titull i veçantë përkthyer nëçdo gjuhë, unë kam mbi një mijë botime në të gjithë botën. Në qoftë se kriteri do të njehsonte si të veçanta botimet për shkollat, për të verbrit ose librat e xhepit, atëherë numri do të ishte shumë i lartë.

• Viola Isufaj: Sapo u shprehët për përfshirjen e veprës suaj në sistemin e ulët shkollor. Përse ky nivel i arsimit përbën kulmin e njohjes së një shkrimtari? Çfarë e bënnjë përfshirje si kjo, të përkthehetme stilemën “klasik i gjallë”?

Ismail Kadare: Siç e thashë më lart, jemi përpara diçkaje që i ngjan paradoksit: sa më e ulët të jetë shkolla, aq më vështirë, rrjedhimisht më e nderuar quhet hyrja e shkrimtarit në programet e saj. Në rastin e rrokshëm, rangu më i lartëështë kolegji. E para sepse përfshin rreth dy milionë nxënës. E dyta sepse ka të bëjë me moshën 13deri në 16 vjeç, atëherë kur krijohet baza e leximit serioz që ngulitet për tërë jetën në kujtesë.

• Viola Isufaj: Të bën përshtypje mënyra si u paraqitet vepra juaj nxënësve: ata ftohen të marrin pjesë në dialogun e madh mes njerëzve. Në këtë mënyrë do të kuptojnësesi qenia njerëzore merr frymë si një e tërë, me gjithë dallimet e kombeve dhe racave. Këtëata e fitojnë përgjithmonë. E shkrimtari, çfarë fiton ai? Çfarë i jep një autorisi ju,studimi i veprave të tij në vende të tilla si Franca?

Ismail Kadare: Në vende si Franca, e cila ruan përparësinë e letërsisë së saj, në të gjitha nivelet, hyrja e shkrimtarëve të huaj, midis autorëve francezë, duke qenë tepër e rrallë, u jep këtyre të fundit gati-gati statusin e autorëve vendës, pra u kushton të njëjtin kujdes dhe ngrohtësi. Dhe kjo nuk është pak për shkrimtarin.

• Viola Isufaj: U paraqitet nxënësve për t’u studiuar romani “Kush e solli Doruntinën”. Zgjedhje e volitshme? Po të ishte lënë në dorën tuaj, do të kishte zgjedhje tjetër?

Ismail Kadare: Mendoj se është zgjedhja e duhur. Që të jem i sinqertë, në fillim mu duk tepër e guximshme. Natyrisht që s’ishte puna ime të kujdesesha nëse vepra ishte apo jo e përshtatshme për 14 ose 15-vjeçarët francezë. Madje, ndjeva kënaqësi që një vepër kaq delikate dhe e ndërlikuar zgjidhej nga letërsia shqipe.

• Viola Isufaj: U bë një marrëveshje me ju për këtë? Nëse po, çfarë kishte të veçantë marrëveshja?

Ismail Kadare: Natyrisht janë bërë të gjithamarrëveshjet për gjithçka, me një seriozitet të rrallë, sidomos nga pala që përfaqësonte shtetin francez. Marrëveshja më e veçantë kishte të bënte me një “kërkesë për shkurtim” të rreth 110 ose 120 radhësh. Më kujtoi censurën tonë të dashur socialiste, ndonëse s’kishte të bënte aspak me të. Përkundrazi, kërkesa që mu bë si autor për heqjen e atyre pjesëve ishte dëshmi e përgjegjësisë së lartë morale të bordit botues. Ishte fjala për motivin e incestit motër-vëlla, i brishtë për të gjithë, por sidomos për moshën e nxënësve të vegjël.

• Viola Isufaj: Duket se ju pëlqeu mjaft ideja e përfshirjes së tekstit tuaj në programin e letërsisë së shkollave franceze…

Ismail Kadare: Më pëlqeu jashtëzakonisht. Ishte një nga befasimet më të bukura në kalendarin e botimeve të mia. Në mënyrë të qartë i shpjegohej nxënësit francez nga ç‘pjesë e botës vinte ky libër. Ç‘ishte ky autor dhe ç‘ishte ky vend që quhej Shqipëri. Ç‘ishte kombi që banonte në të, bashkë me gjuhën dhe letërsinë e tij. Së fundmi, shpjegohej përse fliste ky libër, shtjellimi i enigmës së njeriut që ngrihej nga varri për të kryer një porosi, si niste dhe si mbaronte udhëtimi i të vdekurit dhe i të gjallit mbi të njëjtin kalë. Pastaj jepej balada mesjetare mbi të cilën e kishte zanafillën subjekti, vijonte ngjashmëria e tekstit me vepra të shquara të Mopasanit, Balzakut, ViktorHygoit. Natyrshëm, libri shqiptar radhitej kështu midis vlerave të Francës dhe atyretë njerëzimit dhe do të mjaftonte vetëm kjo për të kuptuar se ç‘rol mund të luajë letërsia në shpalosjen e atyre që mund të cilësohen si “letrat e fisnikërisë së një kombi”.

Krahas kësaj, analogjia kërkohej më tej, në fushën e ideve dhe mesazheve të mëdha, aq shumë familjare për adoleshentët e Francës. Kështu, për shembull, një fjalim i personazhit të librit, kapitenit shqiptar Stres, vihej përbri një prej fjalimeve të famshme të Robespierit të Francës. Në të dy fjalimet shpallej një mesazh që iu drejtohej kombit dhe botës. Ndërkaq, ndërsa mesazhi i Robespierit lidhej me vlerat morale për të cilat Franca ngadhënjyese kishte nevojë për të shembur rendin feudal evropian, mesazhi i kapitenit shqiptar ishte, përkundrazi, kumti funebër i Shqipërisë që po thyhej nën kërcënimin osman.

• Viola Isufaj: Në“Doruntinën” tuajndjehet një “qëllim” i autorit tekdomethëniet e rejaqë merr balada nga përfshirja në një kontekst të ri. Nga varri i Shqipërisë së viteve ‘70, një dëshirim i dritës dhe i jetës, një dëshirim i asaj që ndodhet përtej. Në kohë trazirash politike, ringjallen shpresat për të komunikuar me vendet e tjera, të afërta apo të largëta. Këto shpresa kishin qenë të vdekura, të kallura nën dhé, si Kostandini, balada e të cilit shërben si parabolë, metaforë dhe simbol. Ky është njëri nga leximet e mundshme. Por cila ështëvërtet zanafilla e romanit? Si mund të ndikojnëgjithëkëto në përzgjedhjen në programin shkollor francez? Si ndodh që një shoqëri e huaj “e përqafon” kumtin tuaj?

Ismail Kadare: E kam shkruar këtë roman aty ngamesi i viteve ’70 dhe ishte e natyrshme që ankthi numër një i Shqipërisë së asaj kohe, veçimi tragjik nga qytetërimi evropian, do të ndihej në të. Ndërkaq, me të njëjtën siguri mund t’ju them se asgjë e tillë, pra asnjë ankth francez nuk do të bëhej shkas që kjo vepër të vihej në programin shkollor të Francës më 2004. Dhe do të ndodhte për arsyen e thjeshtë se Franca nuk e ka pasur kurrë këtë problem. Dhe pikërisht këtu qëndron mrekullia e letërsisë: ajo e kapërcen kohën që e ka pjellë vetë qëllimin e autorit, nëse të tillë ka pasur, dhe nëpërmjet ligjeve të përjetshme të saj përbotësohet. Nuk jam i sigurt nëse në kohën që e shkrova e kam pasur qëllimin që u përmend më lart. Besoj më shumë se zanafilla e veprës ka qenë brenda tharmit të artit: ishte një ngritje nga varri. Pra, një ngjitje thellësish. E kam përmendur për herë të parë baladën e Doruntinës te Muzgu i perëndive të stepës, në një bisedë midis dy personazhesh, një student shqiptar dhe një vajzëletoneze, por në tjetër kah: parandjenja e një ndarjeje. Më vonë është shtjelluar te Hija, më 1985, në kahun: dalje dhe kthim në gropën e Shqipërisë. Doruntina, për të cilën po flasim, qëndron midis të dyjave.

• Viola Isufaj: Kemi folur më lart për qëllim të mundshëm të autorit. Ka një teori që funksionimi i tekstit dhe dinamika e cila e përfton atë, të shqyrtohen pa iu referuar autorit, synimeve të tij. Nga ana tjetër togfjalëshi: “qëllim i autorit” duket se mban brenda përllogaritjen, mund të thoshim “të ftohtë”.Si mund të dalim nga kurthi i kësaj alternative absurde që i ndau studiuesit në dy blloqe: në ata që flasin për vdekjen e autorit (domethënë: askush nuk gjen asnjëherë në tekst ndonjëgjë tjetër përveç asaj çka teksti na thotë, pavarësisht nga qëllimet e autorit) dhe e kundërta:ata që e shohin në çdo përmasë të tekstit, qëllimin e autorit “të qartë dhe lucid”?

Ismail Kadare: Tezat që dalin nga ndarja në dy blloqe, alternativat që ato parashtrojnë janë jo vetëm absurde, siç thoni me të drejtë ju, por janë më keq se aq: Për ne shkrimtarët ato janë qesharake. E kam dëgjuar për herë të parë shprehjen “vdekje e autorit” në një mjedis të Parisit, në prag të botimit të romanit Koncert në fund të dimrit, ende pa rënë komunizmi. I dija si rrallëkush punët e Kinës dhe sidomos tragjedinë e shkrimtarëve kinezë, në masakrimin e pashembullt të të cilëve duhet thënë se luajtën një rol të tërthortë edhe teza të tilla. Roland Barthes ka kohë që ka vdekur por të tjerë ndjekës të këtyre tezave jam i sigurt se nuk dihen fort të lumtur tani që maoizmit i ka dalë boja. Në Kosovë dhe në Shqipëri, ku shpesh, me teza të vjetra, të mbrojtura me vonesë, krijohet një ide e rreme e modernizmit apo postmodernizmit, ato tingëllojnë të bezdisshme, si gjithë idetë e kapërcyera qoftë dhe pjesërisht nga koha.

• Viola Isufaj: Në librin e përgatitur për kolegjet e Francës diskutohet me thellësi e finesë të veçantë gjuha juaj, stili. Ju jeni shkrimtar. Pa diskutim, ju besoni në pushtetin e gjuhës. Me tëkeni dëshmuar përtej talentit tuaj, dhe fuqinë e shqipes, mundësitë e saj të mahnitshme. Dikur Dantja, falë gjenialitetit të tij, tregoi mundësitë e dialektit të Toskanës-dhe kështu u sanksionua një gjuhë bazuar pikërisht në këtë forcë shprehëse dhe nëkëtë hijeshi. Midis një morie diskutimesh për gjuhën shqipe, sidomos së fundmi, bërë nga njerëz të kultivuar dhe më pak të kultivuar, besoj, ju, më bukur se kushdo, mund të flisni për natyrën e kësaj gjuhe, potencialet e saj. Ç’i ka dhënë veçanërisht shqipja krijimtarisë suaj?

Ismail Kadare: Është një bisedë e gjerë në kufijtë e së pamundurës. Marrëdhëniet e një populli me gjuhën e vet janë tepër të ndërlikuara, që shkojnë nga adhurimi i verbër, te nervozizmi i verbër. Në fazën e sotme të zhvillimit shqiptar, i gjejmë të dyja. Po përpiqem të flas në mënyrë të thjeshtë për të, por dyshoj se mund t’ia arrij. Atëherë do të provoj për të kundërtën, mënyrën e ndërlikuar, duke dyshuar prapënë se mund t’ia arrij. Gjuha shqipe, ndonëse pa familje, sikurse greqishtja, është ndër dhjetë, dymbëdhjetë gjuhët themelore të Evropës. Këtë e pohojnë të gjitha hartat e pemës gjenealogjike tëgjuhëve dhe shumica e gjuhëtarëve seriozë të botës, me përjashtim tëshumicës së gjuhëtarëve shqiptarë, të cilët, për një habi të madhe, i druhen kësaj të vërtete. Duke folur si shkrimtar, pra si njëpërdorues, si të thuash, një artizan i gjuhës, me përgjegjësi të plotë pohoj se shqipja është një makinë e përkryer shprehjeje, një nga më të përsosurat në kontinent. Shkalla e përsosjes së një gjuhe lidhet, në radhë të parë me aftësinë e tejçimit (transmetimit), të nxjerrjes jashtë nga terri, thënë ndryshe, tëçlirimit të mendimit njerëzor. Në një plan lehtësisht të rrokshëm, kjo duket në aftësinë për përkthimin e teksteve më të madhërishme të letrave botërore. Në këtë log shemrimi nuk është lehtë të gjendet një gjuhë evropiane që të mëtojë t’ia kalojë shqipes, në përkthimin, për shembull tëKomedisë hyjnore të Dantes a të tragjedive të Shekspirit, për të marrë vetëm dy nga diamantet më të rralla të thesarit botëror.

Mendoj se shembulli është i mjaftueshëm për t’i besuar më shumë kësaj gjuhe, ose, së paku, për të mos e fyer atë me padijen tonë. Në një qasje më të ndërlikuar, që lidhet me thellësinë diakronike, me sprapsjen e prirjeve nomadiste, me raportet e saj me kombin, me letërsinë e shkruar qëështë pjellë e njëkohësisht tejkalim i saj, gjuha shqipe, duke qenë një model qëndrese e konservatorizmi, në kuptimin e mirë të fjalës, është njëherësh dhe model i lirisësë brendshme. Si e tillë, ajo i ka të gjitha mjetet e nevojshme që, nga njëra anë, t’i shërbejë krijuesit të saj, qytetërimit dhe njeriut shqiptar, por, nga ana tjetër, t’i bëjë shërbimin e zgjedhur, gati-gati hyjnor, njeriut të vetmuar, atij që, për një paradoks të madh, është i aftë të krijojë atë që s’është në gjendje të krijojë një popull i tërë: kryeveprat e letërsisë.

Për ta kryer këtë barrë, gjuha, si një univers brenda universit, i ka mjetet dhe mekanizmat e duhura për përpunimin dhe skajimin e krejt shpirtit njerëzor në të gjitha gjendjet e tij. Për këtë, krahas anës së dukshme, gjuha ka anën e saj misterioze, atë që mundëson zbritjennë zonat e paqarta të nënvetëdijes atje ku ngjizen parandjenjat, fatalizmi dhe ku mallkimi dhe bekimi janë ende të përzier. Me mjetet e saj klasike, po aq sa me ato moderne, si të thuash, trupat e saj të zgjedhura, të porsashpikura enkas, për të përballuar risitë e mendimit, së fundi me përmasën e pashfaqur, si të thuash shërbimin e fshehtë të saj, gjuha, me tagrin që ka, ose që kujton se ka, si çliruese e mendimit, përpiqet ta sundojë atë.

Për të siguruar këtë sundim të vështirë, gjuha zotëron një teknikë të tërë, që nga fjalët, parafjalët e prapashtesat, kohët dhe mënyrat e foljeve, gufmimi apo tkurrja e ndajfoljeve, deri tek antonimet, dikotomitë, së fundi alfabetin e saj. Në pamundësi për të shpikur secila vetë këtë rrokakrejt, gjuhët e botës kërkojnë ndihmën e njëra-tjetrës. Dhe kjo është një nga mrekullitë e mirëkuptimit ndërnjerëzor. Përkryerjen e saj, shqipja jonë, ia detyron, ndër të tjera, këtij mirëkuptimi.

• Viola Isufaj: E pamundur të mos thellohemi tani tek marrëdhëniet që krijon gjuha me letërsinë… Së dyti, përkundër gjykimeve të drejta a të padrejta se Shqipëria është një vend i vogël me letërsi që lë për të dëshiruar dhe që perëndimi e njeh pak ose aspak, ne sapo  pamë një dëshmi të dyfishtë: atë të ndikimit nga tregimi “Përpara banjës” dhe atë të mësimdhënies së “Doruntinës”. Do të kërkoja më në fund patjetër të dëgjoja mendimin tuaj për letërsinë shqipe…

Ismail Kadare: Nga të gjitha marrëdhëniet që krijon gjuha me jetën, ndërlikimet me letërsinë janë, pa dyshim, më kundërthënëset. Ndërsa në botën e letërsisë ka një kulm të veçantë që quhet “letërsi e madhe” (një lloj hiperletërsie), në atë të gjuhëve, të tillë, nuk ka. Është e njëjta lëndë gjuhësore që i pjell të tria shkallët e letërsisë: të lartën, të mesmen e të rëndomtën. Ka gjasë që te kjo mosbarazi e ka zanafillën mospërputhja midis të dyjave, gjuhës dhe letërsisë, aq shumë e ngjashme me acarimin nënë-bijë, ku është vështirë të ndahet dashuria nga mëria, bindja nga mosbindja, kuptimi nga moskuptimi tragjik.

Ndaj, ndryshe nga shumë kronika, kur, në orën e fundit, kambana bie për të dyja palët, në këtë rast ajo bie vetëm për njërën. Ndryshe nga ç‘mund të vejë mendja, kambana bie për gjuhën dhe asnjëherë për letërsinë. Dhe kjo për të vetmin shkak se kjo e fundit, falë majave të saj, nuk e njeh vdekjen. Mund të thuhet se, ashtu si gruaja lehonë që, fill pas lindjes qëllon që e lë këtë jetë, ashtu dhe gjuhës i qëllon që të vdesë duke lënë pas foshnjën e pavdekshme. Kështu, nën shpërfilljen e përgjithshme, u shua greqishtjae vjetër, pa marrë pas vetes Homerin dhe, po kështu, nën ankthin e botës, u shua latinishtja, duke lënë pas letrat latine.

Sa për letërsinë shqipe, mund të thuhet se falë disa faktorëve, gjuhës shqipe në radhë të parë, pastaj tharmit të saj të brendshëm, përmasës natyrale evropianiste, në fazën dygjuhëshe të mesjetës së vonë, veçanërisht e lënë në hije prej rendit komunist, nga frika se mos merrej si shenje prirjeje ndaj Evropës së humbur, së fundmi, falë shpirtësisë shqiptare, është sot një nga letërsitë më të zhvilluara të kësaj pjese të kontinentit. Në kushtet e veçimit tragjik, letërsia ishte i vetmi prodhim shqiptar që arriti ta thyente murin rrethues, për të hyrë me dinjitet, njëzet vite para rënies së tiranisë në klubin evropian të letrave. Dhe kjo s’ka qenë pak.