Sokrati dhe mësimdhënia e tij që rreshtohet në pedagogji si metodë e veçantë

Përgatiti: Dr. Valbona Nathanaili

Ajo që dimë nga Sokrati është, kryesisht, rrjedhojë e shkrimeve për të nga dishepujt e tij, kryesisht Platoni (në fakt, edhe në ditët e sotme, shumë studiues përsëri nuk janë në gjendje të përcaktojnë qartë se cilat nga idetë janë të Sokratit dhe cilat të Platonit). Sokrati njihet për bisedat që bën me pasuesit e tij, të cilat zhvillohen në formën e dialogëve, me një tematikë të caktuar, bazuar në pyetje të ndryshme. Zakonisht është Sokrati që luan rolin e udhëheqësit të dialogut, duke i dhënë bashkëbiseduesit informacion të vyer për temën. Për shembull, duke i drejtuar pyetje të shumta dhe me karakter hetues që e ndihmojnë të qartësojë idetë, analizojë faktet, kërkojë argumentet e nevojshëm për eksplorimin e çështjes fillestare apo të zhvillojë idetë. Biseda zhvillohet deri në atë fazë që ose Sokrati, ose studenti, ose të dy bashkë arrijnë në konkluzionin se janë ezauruar të gjitha këndvështrimet e mundshme. Bisedat zhvillohen në mënyrë informale në vende të ndryshme, private ose publike. Pjesëmarrja nuk është e detyrueshme, në kuptimin që hyrja dhe dalja gjatë zhvillimit të bisedës janë të lira.

Sokrati këmbëngul shumë mbi një argument a një tjetër, pa lëshuar udhë, duke çuar në përfundime që shpeshherë kundërshtohen nga dëgjuesit. Në një rast, gjatë një debati me filozofin Hippias, mbi ndryshimet ndërmjet të vërtetës dhe gënjeshtrës, Hippias, duke mos u pajtuar me këmbënguljen e Sokratit mbi argumentin, tërhiqet me përulësi, duke i thënë: “Nuk pajtohem me ju, Sokrat”. Mjeshtri i përgjigjet: “As unë nuk pajtohem me veten time, Hippias! Jam shpesh në mëdyshje! Mendimet më shkojnë sa andej-këtej dhe kurrë nuk ruaj të njëjtin opinion”. Sokrati pranon se është aq i zgjuar, sa shpesh çorodit edhe veten!

Për Sokratin “të njohësh vetveten” do të thotë të jesh i aftë të njohësh, në mënyrë kritike, edhe shoqërinë. Sokrati akuzohet për mungesë respekti ndaj fesë dhe për shumë kohë deklaron “Unë nuk jam mësues” dhe “Unë nuk di”. Sipas Meletus, akuzuesit të tij, ai u mëson të rinjve të mos besojnë tek zotat, se dielli e hëna nuk janë zota ose që dielli është gur dhe hëna është si toka. Më saktësisht, akuza shtjellohet rreth tri çështjeve kryesore:

1. Nuk njeh Zotat, që në atë kohë njihen nga shteti;
2. Ka paraqitur “gjëra të reja” si hyjnore;
3. Korrupton të rinjtë.

“Korrupsioni i të rinjve” ose ndryshe lloji i mësimit për të cilin Sokrati akuzohet se kërkon të korruptojë të rinjtë, në ditët tona njihet me emrin “mësimdhënie indoktrinuese” (“Mësimdhënie indoktrinuese” është mësimi që detyron ose bind studentët të pranojnë një doktrinë si të vërtetë, të cilën studentët nuk e dinin ose nuk e besonin përpara se t’u mësohej si e tillë). Në kushtet e daljes përpara një gjykate, Sokrati mohon të jetë mësues ose se di gjithçka, përkundrazi: “Unë nuk kam qenë kurrë mësuesi i ndokujt. Vërtet që bëj shumë pyetje e jap shumë përgjigje, të varfëra e të pasura, dhe, nëse dikush, i ri ose i vjetër, kërkon të dëgjojë se çfarë po them, kjo është puna e tij, nuk e refuzoj.” (Plato, Apology 33a-b2) Pikërisht në këtë kontekst duhet kuptuar pretendimi i Sokratit “Unë nuk jam mësues”! Në fakt, ajo që del nga studimi i gjithë dialogëve që ai bën me pasuesit e tij është thjesht mësim. Ndonëse vetë Sokrati nuk u vë një emër llojit të pyetjeve që drejton, studiuesit kanë rënë dakord t’u referohen si “Metoda sokratike”. Pyetja është: A beson Sokrati vetë, se ata që pyet mësojnë diçka që ja vlen nga ky lloj sistemi pyetjesh refuzuese të vazhdueshme dhe, nëse po, a mund të konsiderohet ky lloj mësimi ajo që ne sot e quajmë “metoda sokratike”? Sigurisht që e vetmja gjë që mund të bëjmë në kërkim të përgjigjes është të përpiqemi të interpretojmë të gjitha veprat ku përshkruhen dialogët e Sokratit – gjë e cila lë vend për shumë subjektivitet, pasi secili studiues sjell një aspekt të ri në këtë argument, por e rëndësishme është të theksojmë se dijet që Sokrati zbulon nëpërmjet tyre, pavarësisht natyrës që kanë pyetjet, refuzuese ose udhëheqëse, në mungesë të tyre nuk do të kishte qenë e mundur të kishin dalë në dritë. Pra, metoda kryesore e mësimdhënies së Sokratit mbështetet në organizimin e dialogëve verbalë me studentët. Në varësi të llojit të pyetjeve, mënyrës së organizimit të tyre dhe synimeve që kërkon të arrijë, autorët i klasifikojnë në dy grupe kryesore: metoda “Meno” dhe metoda “Theaetetus” – pasqyruar respektivisht në veprat e Platonit me të njëjtin emër.

“Meno” është një vepër e Platonit, shkruar në formën e një dialogu që zhvillohet ndërmjet vetë Sokratit dhe Meno lidhur me argumentin “nëse mund të mësohet virtyti”. Në dialog përfshihet, pak më vonë, edhe një nga skllevërit e Meno, të cilit Sokrati i bën pyetje rreth gjeometrisë.

Rëndësi ka për ne mënyra e organizmit të pyetjeve të Platonit dhe synimi që kërkon të arrijë. Që këtej merr emrin edhe metoda, e cila ka gjetur përdorim të gjerë në ditët tona. Në metodën “Meno” ai që drejton pyetjet është eksperti, që e di rezultatin, por nuk ja jap të gatshëm studentit. Mësuesi “sokratik” që përdor këtë metodë, i përdor njohuritë e tij për të bërë pyetje që e udhëheqin studentin; pyetjet riformatohen herë pas here, në mënyrë që të ekspozojnë ato njohuri që studenti fillimisht i dinte gabim, pasqyruar në përgjigjet e para të tij dhe vazhdojnë deri sa studenti të fillojë të japë përgjigje më të frytshme, pra të reflektojë. Kjo mënyrë e udhëheqjes së studentit e lejon Platonin të përdorë parimet kryesore të argumentit (shkencës, për shembull) në bazë të arsyetimeve të tij, në vend që të memorizojë e të thotë përmbajtje të mësuara nga teksti apo mësuesi. Sa më shumë të angazhohet studenti në këtë sistem arsyetimi dhe sa më mirë të mësojë fazat e funksionimit të tij, aq më e mirë do të jetë cilësia dhe kohëzgjatja e dijes së fituar. Modeli “Meno” mund të përdoret më mirë në ato raste ku kërkohet arsyetim abstrakt dhe nxitet të menduarit kritik. Ai përdoret veçanërisht në fakultetet e drejtësisë të shumë universiteteve të njohur në botë. Ky model u zhvillua për herë të parë nga Christopher Columbus Langdell, dekani i Fakultetit Juridik, Harvard, gjatë periudhës 1870 -1895. Langdell u jepte studentëve të tij si detyrë të lexonin kazuse të ndryshme dhe, në klasë, u kërkonte jo vetëm të përmblidhnin kazuset, por edhe të përcaktonin teoritë ligjore që u korrespondonin ose që buronin prej tyre (Redlich 1914, f.12-13). Ndonëse kemi hasur disa kritika që i bëhen kësaj metode, një studim i kohëve të fundit tregon se afro 97% e profesorëve vazhdojnë të përdorin metodën sokratike me studentët e vitit të parë në fakultetet e drejtësisë.

Metoda “Theaetetus” lidhet me faktin se Sokratin e shqetësojnë çështje, kryesisht, të natyrës filozofike dhe për të cilat mungonte një përkufizim i qartë si, për shembull: e vërteta dhe kufijtë e njohjes së vetvetes, qenia njerëzore dhe mënyra e saj e jetesës; ose të natyrës politike, sociale dhe psikologjike si, për shembull: çfarë do të thotë të jesh i drejtë, çfarë është e drejtë dhe çfarë është e gabuar, e keqe ose e mirë. Në këtë aspekt, pavarësisht se kjo metodë mund të lejë hapësirë për konflikt – Sokrati nuk është relativist: një e vërtetë, mund të jetë jo e tillë për një tjetër – synimi i kësaj metode është arritja në dije të reja që ndikojnë në zbulimin e së vërtetës, pra “njëlloj sikundër mamia ndihmon në lindjen e fëmijës” edhe mësuesi ndihmon në lindjen e ideve të reja. Supozohet se një metodë e tillë duhet përdorur në mjedise të ngrohtë dhe ku përpjekjet për bashkëpunim janë më se të dukshme, ku është e pranishme një frymë e dyanshme bashkëpunimi. Një metodë e tillë jo vetëm vë në përdorim dijet që studentët kanë në çastin që hyjnë në klasë, por i bën ato dije edhe më produktive, pra studentët lenë klasën me më shumë dije, pse jo edhe të reja.

Në këtë kontekst, pavarësisht se çfarë modeli zgjedhim të zbatojmë, duhet të pranojmë se dijet tona nuk janë të përjetshme, as nuk përfshijnë gjithçka. Duke perifrazuar Sokratin, edhe pse ndoshta ai ka qenë i detyruar ta pohojë një gjë të tillë, “duhet të jemi të ndërgjegjshëm për injorancën tonë”: përpjekjet tona, në mos për ta zhdukur, duhet të fokusohen, të paktën, në reduktimin e vlerës së saj. Ne duhet t’i shqyrtojmë argumentet e njëri-tjetri me një frymë të thellë kritike, duke i parë ata që sjellin argumente, edhe kur janë të kundërta me të tonat, si kolegë e bashkëpunëtorë, me shpresën se duke vënë në dukje gabimet, të tjerët do të dinë të mësojnë prej tyre.

Rrathët sokratikë janë një qasje pedagogjike bazuar në metodën sokratike, sipas së cilës është më e lehtë të arrish në një të kuptuar të qartë dhe të plotë nëpërmjet dialogut se sa memorizimit të informacionit. Struktura mund ketë forma të ndryshme në varësi të klasës apo zgjedhjes së mësuesit. Një prej tyre është e ashtuquajtura fishbowl. Në këtë strukturë, karriget vendosen në formën e rrathëve bashkëqendrorë, të cilët konceptohen ose të hapur, ose të mbyllur. Në të dyja konceptimet, studentët që ulen në rrethin me rreze më të vogël dhe që quhet rrethi i brendshëm, janë ata që përfshihen direkt në diskutimin e çështjes. Një nga studentët shtron argumentin për diskutim.

Në metodën e rrethit të mbyllur, studentët e rrathëve të tjerë (të rrathëve të jashtëm) nuk lejohet të jenë pjesë e diskutimeve që zhvillohen nga studentët e rrethit të brendshëm: në këtë rreth asnjë karrige nuk është bosh; ata marrin shënime dhe dëgjojnë diskutimet dhe argumentet që sillen në favor ose kundra çështjes, të cilat mund t’i përdorin vetëm më vonë, për shembull gjatë seminarit, kur bëhet diskutimi.

Në metodën e rrethit të hapur, në rrethin e brendshëm lihen karrige bosh në të cilat mund të ulen studentë që vijnë nga rrathët e tjerë e që kanë dëshirë të kontribuojnë me argumente për një çështje të caktuar; kur numri i studentëve që dëshirojnë të kontribuojnë në debat është më i madh se numri i karrigeve bosh, studentë nga rrethi i brendshëm, vullnetarisht, lëshojnë karriget për pjesëmarrjen e re; diskutimi vazhdon me pjesëmarrës që hyjnë e dalin vazhdimisht në rrethin e brendshëm.

Në varësi të kohës në dispozicion, zgjedhja mund të jetë për njërin apo tjetrin konceptim. Rrathët sokratikë kanë përparësi kur numri i pjesëmarrësve në debat është i madh, pra për klasa të mëdha, sepse u jep mundësi pothuaj të gjithëve të jenë pjesë e diskutimeve, si dhe të ndihmojnë në rritjen e përqendrimit në orën e mësimit. Synimi i këtij aktiviteti është bashkëpunimi për gjetjen e zgjidhjeve të përbashkëta. Roli i mësuesit është vetëm ai i monitoruesit të aktivitetit.

Shembuj pyetjesh sokratike

Pyetje që sqarojnë

• Çfarë ke parasysh kyr thua …?
• Çfarë do të thuash me këtë …?
• Çfarë shembulli mund të japësh?
• Pse the që …?
• Çfarë lidhje ka kjo me …?

Pyetje për hipotezat

• Çfarë hipoteze po bën?
• Pse e ngre këtë hipotezë?
• Ti mendon që …?

Pyetje që hetojnë këndvështrimin dhe qëndrimin

• Pra, pikëpamja juaj është që …?
• Si e konsideron ti …?

Pyetje që hetojnë për faktet, arsyet dhe provat

• Çfarë provash ke për këtë?
• Pse e beson këtë?
• Sa i sigurt je për këtë?

Pyetje që shqyrtojnë rrjedhojat dhe rezultatet

• Sipas jush, çfarë rrjedh nga kjo?
• Cili do të ishte rezultati, sikur të ndodhte?
• Cili do të ishte ndikimi i kësaj?