Çfarë është jeta? Nga Steve Fuller

“Çfarë është jeta? Aspekti fizik i qelizave të gjalla /Mendja dhe materia” Autor Erwin Schrödinger’[1]

• Në librari! Çmimi 1300 lekë!
• Më shumë: https://fhl.org.al/cfare-eshte-jeta-autor-erwin-schrodinger/

Parathënie

Nga Steve Fuller / Botues: Fondacioni “Henrietta Leavitt”

Leksionet e Dublinit të Erwin Schrödinger të vitit 1943, botuar në formën e një libërthi të vogël nën titullin “Çfarë është jeta”, njihen me të drejtë për popullarizimin e idesë së “Kodit gjenetik”, ide e cila frymëzoi një gjeneratë të tërë fizikanësh, kimistësh dhe matematikanësh ta zhvendosnin objektivin e studimeve drejt biologjisë dhe falë të cilëve kemi fillimin e një revolucioni të vërtetë molekular. Fillesat e këtij revolucioni datojnë në vitet 1950 dhe vazhdojnë deri në ditët tona. Leksionet mbeten një rast i paradigmës ndërdisiplinore, e bindur në synimin për transformimin radikal. (Ceccarelli, 2001: kapitujt 4-5). Akti heroik vlerësohet edhe më shumë, pasur parasysh faktin që edhe një fizikan tjetër, më i njohur, si Niels Bohr, u kishte kërkuar kolegëve ta kthenin vëmendjen te gjenetika dhjetë vjet më parë, në një nga revistat më të mira shkencore në botë, por me shumë pak efekt (Bohr, 1933). Gjë që nuk duhet të na habisë! Bohr e përdor këtë mundësi për ta shtrirë tezën e tij të famshme të “komplementaritetit” edhe në biologji, por në një mënyrë të atillë që dekurajoi studiuesit. Dhe e kuptueshme! Argumenti bazë i parimit të komplementaritetit në fizikë është se kuantet e dritës mund të jenë ose valë, ose thërrmijë, por asnjëherë edhe valë edhe thërrmijë në të njëjtin çast (ndryshe dualizmi valë- thërrmijë). Thënë ndryshe, të bësh një matje, do të thotë të mbështetesh vetëm në një perspektivë dhe të përjashtosh tjetrën. Për analogji – argumenton Bohr – dija për strukturën e përgjithshme të një organizmi dhe përbërja e tij e saktë kimike duhet të jenë reciprokisht përjashtuese, gjë e cila mund të lexohet edhe në këtë mënyrë: gjysma e dijeve të mundshme për një organizëm humbasin ndërsa është akoma gjallë (një lloj hije e të famshmit eksperiment imagjinar me “macen e Schrödingerit”). Përkundrazi, Schrödinger pranon se niveli unik i kompleksitetit fizik të një organizmi nënkupton, se projekti i tij është “provë e kuantit”, për më tepër që na mundëson – të paktën në parim – ta kuptojmë si funksionon, pa nevojën për t’u bërë apel paradoksit dhe mistereve “stil Bohr”.

Në ditët tona mund të themi, se Schrödinger i trajtoi vështirësitë që paraqiste kompleksiteti i organizmit, si pjesë të problemit të “optimizimit” të përputhjes së funksionit me formën. Ky stil të menduari shndërrohet në modë së pari në Europë, në fundin e shekullit të shtatëmbëdhjetë, si strategji për të racionalizuar të keqen e dukshme në natyrë, domethënë për t’i dhënë perceptimit që kemi për të, formën e një të mire të maskuar, dhe vetë kufizimet fizike të duken si një mundësi për demonstrimin e fuqisë shpirtërore. Hileja ishte synimi i shndërrimit të referimit të qenieve njerëzore nga krijesë në krijues – që do të thotë, shndërrimin e vëzhguesit naiv human në “Pikëpamje të Zotit”. Në interpretimin protestant, qeniet njerëzore janë krijuar si “imazhi dhe dëshira e Zotit”. Ky interpretim kishte zënë aq shumë rrënjë, sa u shndërrua në pozicionin përcaktues të Krishtërimit, për më tepër edhe në radhët e atyre që vazhdonin të përfaqësonin pjesën katolike të tij. Sipas këtij interpretimi, “gjendja fillestare” e njerëzimit është ajo e mëkatit të parë, e cila frymëzoi nevojën për të marrë kthesën dhe për të braktisur perspektivën e vëzhguesit naiv human. Por një zhvendosje e tillë fton besimtarët të spekulojnë në lidhje me disa çështje të rëndësishme. Për shembull: Pse Zoti ka lejuar që gjërat të jenë ashtu si janë? Ose ta përdorin si mjet për të thelluar marrëdhënien e tyre me Perëndinë (Harrison, 2007). Në historinë e filozofisë, ky stil të menduari normalisht paraqitet si “racionalizëm” i hershëm modern (Nadler, 2008) dhe shoqërizohet me atë që Leibniz e pagëzoi si ‘theodicy’ dhe më vonë, Voltaire, e satirizoi si ‘optimizëm’ – dhe akoma më vonë, Hegel dhe Marx e promovuan në histori me një sens më të thellë ironie, si “dinakëria e arsyes”.

Mentaliteti i optimizimit – së bashku me nëntekstin teologjik – që zunë rrënjë më së miri në shekullin e nëntëmbëdhjetë, arritën të ndikojnë në fusha të shumta, duke filluar nga fizika e deri te ekonomia. Duke e zgjeruar edhe më shumë argumentin, Charles Darwin gjen te William Paley argumente njësoj frymëzues e të ngjashëm për “kompleksitetin e pareduktueshëm” të organizmit, si një demonstrim i projektit inteligjent të Zotit për natyrën – dhe këtu e mbështet kundërshtimin. Një shekull më vonë, Erwin Schrödinger propozon versionin e tij të përditësuar, shkencor dhe sekular, të ngjashëm me atë që gjendet në tablonë e Paley – por tashmë me synimin për të vënë në punë të diplomuarit në shkencën e fizikës, që e shohin këtë edukim si arsye për t’u dhënë vetë shqisave njerëzore të organizmit të njëjtin optimizim karakteristik të formës ndaj funksionit. Ndryshe nga “neo-darwinizmi” i Richard Dawkins, Schrödinger nuk e merr praninë e projektit në natyrë për ta përdorur si një radikal iluziv për fenë. Përkundrazi! Schrödinger e përdor për ta paraqitur si kufirin sfidues të kërkimit shkencor. Besoj se studimet e mia të para në lidhje me leksionet e Schrödinger datojnë rreth viteve 2005-2006 të karrierës sime, kohë në të cilën isha i përfshirë shumë si në mbrojtje të projektit të inteligjencës, ashtu edhe në studimin e agjendës së politikave të shkencave që “teknologjikisht konvergjojnë” dhe në progresin e tyre në të dyja anët e Atlantikut. Në atë studim theksoj, se “nanoshkenca” është disiplina themelore në gjendje të përmirësojë në mënyrë rrënjësore, falë ndërhyrjeve bio-mjekësore deri në nivelet më të ulëta fizike – por deri aty ku arrihet të shmanget e menaxhohet paqëndrueshmëria kuantike (Fuller, 2011: Kapitulli 3). Në ditët tona është e vështirë të lexohet “Çfarë është jeta” pa përfytyrimin e një agjende të tillë.

Këtu është me vlerë të kujtojmë, se “sinteza neo-darwiniane” kërkohej shumë, ndonëse e kuptuar keq në kohën e leksioneve të Schrödinger, sepse gjenetika ishte zhvilluar si shkencë eksperimentale bazuar në matematikë, pavarësisht punës origjinale të Darwinit. Në të vërtetë, pak në veprën e Darwinit të sugjeron një të kuptuar po kaq të qartë të trashëgimisë, sa në këtë libërth të Schrödinger-it, ndërkohë që pjesa më e madhe e intuitës së tij për mënyrën se si funksionon trashëgimia doli të ishte e gabuar. Ndoshta ajo na tregon se themeluesi i gjenetikës, Gregor Mendel, një murg në një urdhër katolik që i falej Shën Agustinit, Babai i hershëm i Kishës ishte ai që vendosi imago dei (humaniteti është krijuar në “imazhin dhe dëshirën e Zotit”) në zemër të doktrinës së krishterë. Historia është e gjatë dhe shpesh e turbullt kur duam të tregojmë se në çfarë kohe Krishtërimi – dhe po ashtu edhe fetë e tjera abrahamike, judaizmi dhe islami – u përpoqën të jenë në koherencë me termat e natyrës, domethënë si në atë të qenit natyra një medium, ashtu edhe në të qenit një mesazh, nëpërmjet së cilës komunikojmë me Zotin (Fuller, 2008).

Në rrjedhojë, kur Galileo deklaroi se natyra është një libër i shkruar në gjuhën e matematikës, është provokativ. Në doktrinën e krishterë, që në kohë të hershme, ka qenë e pranishme ideja, se natyra është një libër i shkruar nga Zoti – të themi për të paktën njëmijë vjet, ndonëse kuptimi i saktë varej nga konsulta që i bënte Babai i Kishës. Nga ana tjetër, duke qenë ide, kërkonte një kuptim specifik. Në shekullin e trembëdhjetë, Aristoteli shndërrohet për Krishtërimin në burimin autoritar të leximit të natyrës. Është koha kur vepra e tij përkthehet në latinisht – ndonëse nga arabishtja. Myslimanët e ruajtën dhe e përdorën Aristotelin në formën origjinale, në një kohë që greqishtja e kishte humbur statusin e saj si gjuhë ndërkombëtare. Por vetëm në kohën e Galileut, europianët filluan të kuptojnë se çfarë kishte thënë në të vërtetë Aristoteli në greqishten e tij të vjetër. Aristoteli, i latinizuar nga Thomas Aquinas, shndërrohet në lexuesin e projektit të krishterimit të librit të natyrës – gjuha që përdor Aristoteli, në pjesën më të madhe, nuk është matematikë – këtë të fundit, Aristoteli e quante thjesht arti i mbledhjes dhe matjeve. Në të vërtetë, Aristoteli është përgjegjësi kryesor për etiketimin e ndjekësve të Pitagorës si “mistikë”, për shkak të domethënies metafizike që ata i bashkëngjitën matematikës.

Një mënyrë e mirë për të kuptuar periudhën në të cilën ka jetuar Galileo – atë që Jacob Burckhardt dyshon ta quajë “Rilindje” – është të gjykojmë në termat e risynimit të Platonit për të riparuar dëmin, që Aristoteli i bën reputacionit të Pitagorës. Por kjo kërkon që “Rilindja” të përkthehet jo si rilindje, por si kujtesë. “Rilindja” sugjeron një përsëritje, si vizionet ciklike që prevalojnë në historinë e botës pagane – së cilës Aristoteli i dha justifikimin e tij “shkencor”, duke referuar ciklin e jetës së organizmit. Në të kundërt, “kujtesa” sugjeron një rikthim në fillim dhe një bërje së bashku të të të gjitha copëzave, edhe të atyre që mund të kenë humbur përgjatë rrugës. Kjo i përshtatet platonizimit kristian dhe ka qenë mbizotëruese përpara injektimit të Aristotelit në krishterim – ky i fundit doli në plan të parë në kohën e Rilindjes, ndonëse nga një hakmarrje teknologjike. Shoqërizimi që mungon është lidhja ndërmjet pikëpamjes distinktive të Platonit për dijen, si formë e kujtesës, anamnesis, dhe doktrinës njësoj distinktive të krishterë për gjendjen ku është humaniteti, ilustruar në dërdëllitjen e gjuhëve reciprokisht të pakuptueshme që kërkojnë të gjejnë ndonjë të kuptuar të rëndësishëm të përbashkët.

Përgjithësisht jemi mësuar ta shoqërizojmë Rilindjen me zgjimin e interesit për studimin e gjuhëve të lashtësisë, përfshirë greqishten dhe hebraishten, të cilat ushqyen një reduktim gradual të pozicionit epistemik latin në periudhën moderne. Por studiuesit më ambiciozë të kohës panë edhe më thellë: një sistem disiplinimi të mendjes – artin e kujtesës – që mund të lejonte rigjallërimin e gjuhës origjinale të mendimit, logos-in, në të cilën në një farë mënyre a një tjetër kemi mundësi të hyjmë, ndoshta në simbolizmin e ëndrrës. Kjo gjuhë origjinale identifikohej, përgjithësisht, me matematikën, kuptuar jo në sensin e kufizuar praktik të Aristotelit, por në termat e zgjeruar pitagorianë, si arti i të mundshmes – me gjasë, burimi i tërheqjes së Platonit për Pitagorën. Galileo ishte në të njëjtën gjatësi vale intelektuale. Por njësoj, ai mori shënim fatin e keq të rivalit të tij që dështoi për postin e shefit të katedrës së matematikës në Universitetin e Padovas, Giordano Bruno. Bruno fokusohet në potencialin e fshehtë të mendjes humane. Në atë kohë Bruno vlerësohet, përgjithësisht, si më pak i interesuar në të kuptuarin e natyrës në mënyrën si është, dhe më shumë në krijimin e një natyre të re, në mënyrë të tillë që mund të na bënte rivalë me Zotin. Për këtë ripozicionin metafizik e radikal të humanizmit, ai dhe librat e tij u dogjën në turrën e druve (Yates, 1966).

Galileo i shpëtoi fatit të Brunos me një përpjekje të mirë, duke e luftuar me besnikëri Aristotelin pikërisht në territorin e tij – të themi, duke ofruar një vlerësim më të mirë të natyrës, se sa na duket normalisht. Apeli i vetë Galileos për fuqitë e pashfrytëzuara të mendjes njerëzore u la në heshtje nga standardet e Brunos. Galileo thjesht i bëri më të mprehta metodat e analizës dhe të sintezës, zbatuar nga filozofët e mesjetës së vonë në eksperimentet e menduara që përshkruanin, tashmë plotësuar me një version të përmirësuar falë teknologjisë ekzistuese, teleskopit. Për të qenë të sigurt, kjo nuk ishte mjaftueshëm sa duhet për ta kursyer Galileon nga dënimi i Inkuizicionit Papal. Gjithsesi, Galileo ia doli ta shpëtojë jetën, ndonëse gjithë pjesën tjetër të jetës u detyrua ta kalojë në arrest shtëpie në Firence. Po në Firence, Galileo pati mundësinë të takohej me Thomas Hobbes, që në atë kohë njihej më shumë për shërbimet ndaj Francis Bacon, në rolin e sekretarit të tij personal. Bacon, një admirues protestant i Galileut, kishte kuturisuar të shtronte hipotezën se Zoti ka shkruar dy libra, ku në secilin prej tyre ofron perspektiva plotësuese për të njëjtin realitet. Titujt e librave janë “Natyra” dhe “Shkrimet e shenjta” (Harrison, 1998).

Për të qenë të sigurt duhet të shtojmë, se kjo përshtatej me vetë rolin e Bacon në oborrin e Mbretit të Anglisë, James I, ku pjesë e detyrave ishte jo vetëm rishikimi i versionit të parë anglisht të plotë të Biblës, por edhe hartimi i një plani strategjik për të gjykuar dhe vlerësuar çorganizimin e krishterimit. Sot është e lehtë ta ndash misionin e dyfishtë të Bacon në stilin e Stephen Jay Gould, pra edhe në “mos-mbivendosje të magjisë”, në përfundim të të cilit shkenca dhe feja konsiderohen si domene “të ndarë, por të barabartë”, edhe ta kujtosh ndarjen e vjetër raciale në ShBA, në formën e një eufemizmi, kryer në emër të trajtimit të barabartë përpara ligjit (Gould 1999). Dhe prapë mbetet një çështje që nuk bind, e papërshtatshme në gjykimin tonë: besimi i fuqishëm i Bacon se i gjithë njerëzimi u prish në çastin e “Rënies së Adamit”, ndryshe në çastin kur Eva dhe Adami humbën pafajësinë për të bërë mëkatin e parë. Kjo do të thotë, që “Natyra” dhe “Shkrimet e shenjta” nuk mund të harmonizohen lehtësisht, por kërkohet një metagjuhë, në gjendje t’i vendosë të dyja bashkë, në një dritë të ndryshme dhe më të qartë. Bacon beson se metoda e tij eksperimentale na ofron perspektivën e një metagjuhe të tillë, dhe është po ajo që kontrollon “idhujt e mendjes” – sikundër i quajti, në mënyrë të paharrueshme, kufizimet dhe paragjykimet e ndryshme të hulumtimit njerëzor ndërkohë që kërkojnë të njohin si “Natyrën”, ashtu edhe “Shkrimet e Shenjta”. Për më tepër, duke u rreshtuar në anën e Galileos dhe jo të Aristotelit në lidhje me matematikën, rrjedhojat e kësaj forme të re hulumtimi mund të prezantohen dhe të kuptohen sistematikisht dhe, në përfundim, të gjithë mund ta njohim gjendjen e dijes në çdo fushë dhe në çdo çast të dhënë.

Kjo skenë e detajuar është me rëndësi për leksionet e Schrödinger-it, të cilat mund të përkufizohen si “Rilindja” e biologjisë, në kuptimin më të mirë të mundshëm, sikundër e kemi përshkruar edhe më lart. Schrödinger nuk ishte Bruno. Schrödinger ishte më shumë Galileo, se sa Bacon. Sepse njësoj si Galileo, tejkaloi jo vetëm dijet e tij personale, por edhe çfarë dihej shkencërisht në atë kohë. Për më tepër, Schrödinger nuk propozoi një metodologji tërësisht të re, por vetëm sugjeroi se ku mund të zbatohej, falë metaforave dhe eksperimenteve të mrekullueshëm që përshkroi. Dhe po njësoj me Galileon, të gjithë ata që dëgjuan dhe lexuan leksionet e Schrödingerit, ditën se çfarë të bënin për ta shndërruar vizionin e tij në realitet. Por ngjashmëritë nuk mbarojnë këtu! Sikundër pjesa më e madhe e ndjekësve të Galileos ishte protestante, jo katolike, edhe ndjekësit më të shumtë të Schrödinger nuk ishin nga radhët e profesionistëve të biologjisë, por të kimisë, fizikës – dhe edhe të matematikës. Ata nisën një revolucion molekular në biologji! Një “biologji molekulare” që kishte filluar të ushqehej që në fillimvitet 1930, nga drejtori për kërkimin shkencor pranë Fondacionit Rockefeller, matematikani Warren Weaver, i cili njihet më shumë për modelin Shannon-Weaver të informacionit, si edhe për mbështetjen për themelimin e Laboratorit të fizikës Cavendish, në Cambridge University, ku më vitet 1950 u zbulua struktura e dyfishtë helikoidale e DNA-së – që do të thotë shndërrimi i ëndrrës së Schrödinger-it në realitet.

Njësoj si protestantët ndërmorën Revolucionin Shkencor të shekullit të shtatëmbëdhjetë, që Galileo e udhëhoqi intelektualisht, Fondacioni Rockefeller siguroi erërat e favorshme për anijet e revolucionit molekular, në të cilin figura e Schrödinger-it luajti të njëjtin rol me atë të Galileos.

(Të plotë mund ta lexoni në libër. Në librari! Çmimi 1300 lekë)

Më shumë:

References

1. Bohr, N. (1933). ‘Light and Life’. Nature131: 421-53, 457-59.
2. Ceccarelli, L. (2001). Shaping Science with Rhetoric: The Cases of Dobzhansky, Schrödinger and Wilson. Chicago: University of Chicago Press.
3. Crick. F. (1994). The Astonishing Hypothesis: The Scientific Search for the Soul. New York: Charles Scribner’s and Sons.
4. Dawkins, R. (1996). Climbing Mount Improbable. New York: Norton.
5. Fuller, S. (2008). Dissent over Descent: Intelligent Design’s Challenge to Darwinism. Cambridge UK: Icon.
6. Fuller, S. (2011). Humanity 2.0: What It Means to Be Human Past, Present and Future. London: Palgrave.
7. Fuller, S. (2019). ‘The brain as artificial intelligence: Prospecting the frontiers of neuroscience’. AI & Society 34: 825-833.
8. Godfrey-Smith, P. (2014). Philosophy of Biology. Princeton: Princeton University Press.
9. Gould, S.J. (1999). Rocks of Ages. New York: Ballantine Books.
10. Harrison, P. (1998). The Bible, Protestantism and the Rise of Natural Science. Cambridge UK: Cambridge University Press.
11. Harrison, P. (2007). The Fall of Man and the Foundations of Science. Cambridge UK: Cambridge University Press.
12. Hsu, J. (2015). ‘How Much Power Will Quantum Computing Need?’ IEEE Spectrum (5 October) https://spectrum.ieee.org/tech-talk/computing/hardware/how-much-power-will-quantum-computing-need.
13. Muller, H.J. (1936). ‘Physics in the Attack on the Fundamental Problems of Genetics’. Scientific Monthly 44: 210-14.
14. Nadler, S. (2008). The Best of All Possible Worlds: A Story of God, Evil and Philosophers. New York: Farrar, Straus & Giroux.
15. Pauling, L. (1987). ‘Schrödinger’s Contribution to Chemistry and Biology’. In C.W. Kilmister, ed.,Schrödinger: Centenary Celebration of a Polymath. (Pp. 225-33). Cambridge UK: Cambridge University Press.
16. Penrose, R. (1989). The Emperor’s New Mind: Concerning Computers, Minds and the Laws of Physics. Oxford: Oxford University Press.
17. Schrödinger, E. (1944). What Is Life? The Physical Aspect of the Living Cell. Cambridge UK: Cambridge University Press.
18. Venter, C. (2012). ‘What Is Life? A Twenty-First Century Perspective’. Edge(12 July)https://www.edge.org/conversation/j_craig_venter-what-is-life-a-21st-century-perspective.
19. Yates, F. (1966). The Art of Memory. London: Routledge and Kegan Paul.

[1]Dëshiroj të falënderoj Valbona Nathanaili, nga Fondacioni “Henrietta Leavitt” që më kërkoi të shkruaja këtë parathënie, duke më mundësuar, në këtë mënyrë, të bëj së bashku copëza mendimesh që më ngacmonin prej kohësh.