Kapitalizmi dhe dija: universiteti ndërmjet komodifikimit dhe sipërmarrjes
Nga Steve Fuller
Artikulli është pjesë e Antologjisë “Komercializimi i shkollimit” / Zgjodhi dhe përgatiti për botim: Valbona Nathanaili / Botohet një fragment. Të plotë mund ta lexoni në veprën me të njëjtin titull. ISBN 978-9928-4543-3-1
Versioni, në gjuhën origjinale i këtij artikulli gjendet në botimin e H. Radder (ed.), The Commodification of Academic Research: Science and the Modern University (2010), Kapitulli 12. University of Pittsburgh Press.
Inxhinierët e dijes sot merren, kryesisht, me prirjen për paragjykime e mungesa të ndryshme që shfaq aftësia jonë njohëse, falë të cilave gjykimi ynë komprometohet rregullisht. Por detyra e tyre nuk është të propozojnë trajnime rigoroze në logjikë formale apo interferencë statistike, me synim korrigjimin e këtyre gabimeve njerëzore, por t’i kapitalizojnë në llogaritjen e kufijve të gabimit dhe pasqyruar në parashikimet që bën sistemi i ndërtuar prej tyre. Pra, detyra e këtyre inxhinierëve është të projektojnë sisteme dhe mjedise që plotësojnë dhe kompensojnë mangësitë tona si qenie njerëzore, duke e shndërruar të gjithë rezultatin e vendimeve të marra në pozitiv. Gjithsesi, duhet të vë në dukje që inxhinieri i dijes nuk ka as më të voglin iluzion, se skemat e krijuara do mund të ndryshojnë karakteristikat tona themelore. Sado progres të shënojë ndërtimi i tregjeve si mjedise intelektuale, sado i madh të jetë produktiviteti në rrjedhojë të këtyre projekteve të reja, organizmi njerëzor mbetet i pandryshuar në thelbin e tij, ende i përlyer nga versioni njohës sekular i mëkatit origjinal.
Pavarësisht diferencave të ndërsjella, Adam Smith dhe Marquis de Condorcet pajtohen në dëshirën për të ri-interpretuar domethënien e tregjeve të lira, me synim përmbysjen e prognozës relativisht të zymtë të Mandeville për përmirësimin e qenieve njerëzore (Rothschild 2001). Strategjitë e tyre lëvizin në drejtime diametralisht të kundërta – Smith merr në konsideratë, edhe një herë, institucionalizimin në lindje të Mandeville, ndërsa Condorcet përpiqet të gjejë kufijtë e tij.
Nga ana e tij, Smith kërkon ta largojë vëmendjen nga nënkuptimi i mënyrës institucion-ndërtuese që referohet në veprën e Mandeville, duke e vënë theksin më shumë në një lexim letrar, jo me nënkuptime satirike, të Fabulës së ‘Kosheres së Bletëve’. Në këtë mënyrë, Smith lë përshtypjen që heqja e privilegjeve monopol që shteti u dhuron prodhuesve të veçantë bën të mundur lindjen e parimit ‘Veset private që bëhen shkas për përfitim publik’. Pra e sheh si një proces spontan vetë-organizues, ku të gjithë rikthehen në tendencën natyrore për të bërë çfarë është e mundur të bëhet për të mundësuar mbijetesën, e cila përfshin prodhimin e atyre lloj objekteve që i bën tërheqës për partnerët me të cilët shkëmbejnë. Një version biologjik i pikëpamjes së mësipërme del përsëri në sipërfaqe në fund të shekullit XIX, në radhët e anarkistëve dhe komunistëve, veçanërisht nga i njohuri Princ Piotr Kropotkin, i cili kërkon të gjejë mbështetje shkencore për pikëpamjet e tij politike, në simbiozën e teorisë së evolucioni të Darvinit me atë të evolucionit social të Spencerit. Megjithëse e njohur pak, ndoshta trashëgimia e fundit e këtij rrugëtimi, që nis me përmbajtjen origjinale të Mandeville për kosheren sociale të bletëve josociale është zbatimi që W.D. Hamilton i bën teorisë së lojës për të shpjeguar sjelljen ‘reciproke altruiste’ të organizmave, ndërtuar mbi idenë e ekzistencës së një gjeni përgjegjës për këtë aspekt të sjelljes që e kanë të gjithë njerëzit dhe që është baza e përfytyrimi të Richard Dawkins kur mbron ekzistencën e ‘gjenit të egoizmit’.
Në të kundërt, Condorcet e amplifikon institucionalizimin e Mandeville, deri në ekzistencën e një teorie – sot në lulëzim të plotë – të inxhinierisë sociale, që i përdor tregjet si një mjet thellësisht edukativ, në gjendje të mundësojnë lindjen e arsyes përmes sublimimit gradual të pasionit (Fuller 2006b). Skenari i Condorcet për funksionin edukativ të tregjeve mund të ndërtohet në mënyrë racionale si më poshtë. Përpara ekzistencës së tregjeve të lira, prodhuesit e mbrojtur nga shteti vepronin si perëndi vanitoze, ndërkohë që konsumatorët, të zënë rob në situatën e krijuar, vepronin thjesht si kafshë: prodhuesit u jepnin çfarë donin në ‘luftën për pranim’, ndërsa konsumatorët merrnin çfarë u jepej në ‘luftën për mbijetesë’. Në këtë mënyrë, prodhuesit qeverisen nga të vetë-shprehurit etik (‘lakmia’), ndërsa konsumatorët nga vetë-kënaqësia mishtore (‘kurnacëria’). Në atë kohë, asnjë shtet nuk ishte në gjendje të përafronte nacionalitetin, që shfaqet përmes maksimizimit të dobisë, por që kërkon nga ana tjetër, kapacitetin për të diskriminuar ndërmjet alternativave të ofruara. Kjo kërkonte shtimin e prodhuesve, falë së cilës mund të sigurohej konkurrenca ndërmjet produkteve, nga të cilat konsumatorët mund të zgjidhnin në varësi të kufizimeve në burime të përkohshëm njohës dhe fiskal. Ky disiplinim i ndërsjellë heq si pretendimet e prodhuesve, ashtu edhe inercinë konsumatore, duke konvergjuar të dyja llojet, në një qenie njerëzore tërësisht racionale, së paku në sensin e maksimizimit të dobisë.
Në rrjedhojë, natyrshëm mund të lindë pyetja: Pse nuk shullëhemi në ëmbëlsinë e tregjeve edukativë të Condorcet? Në fakt, në një farë kuptimi, prodhuesit dhe konsumatorët filluan të mendojnë në termat condorcetianë. Ata kuptuan se po disiplinonin njëri-tjetrin, por në të njëjtën kohë kërkuan që procesi i disiplinimit të prodhonte përfitime përtej atyre të brendshme të vetë procesit. Në këtë mënyrë, prodhuesit dhe konsumatorët filluan të trajtohen si procese të rendit të dytë. Tregu u ‘teorizua’ ose u ‘funksionalizua’, duke u shndërruar në subjekt të ‘ngritjes semantike’ apo përjetimit ‘vetë-vëzhgues’, në varësi të zhargonit që preferojmë të përdorim, atë të filozofisë analitike apo të teorisë së sistemeve.
Me pak fjalë, prodhuesit nuk kanë synim të prodhojnë produkt, por të riprodhojnë kërkesën e konsumatorëve për atë produkt, të cilën më pas prodhimet e tyre e kënaqin në shkallë të ndryshme në mënyrë të rregullt. Më pas në proces hyn në lojë dija, si madhësi e rendit të tretë, që rrit si efektivitetin e prodhuesit për të riprodhuar kërkesën, ashtu edhe atë të konsumatorëve për ta kënaqur atë kërkesë, por që nxjerr në pah pushtetin e diskriminimit.
Thënë shkurt, të gjithë shkëmbyesit bëhen më të sofistikuar në ‘ekonominë e shenjave’, kuptim të cilin Werner Sombart, rivali i madh i Max Weber, e përdor për herë të parë. Sombart i vë titullin ‘Kapitalizmi modern’ njërës prej veprave të tij, botuar më vitin 1902 (Grundmann & Stehr 2001). Fenomeni shoqërohet me ndryshimin e vendit ku zhvillohet aktiviteti i tregut, nga prodhimi në reklama (ose, thënë në termat e Thorstein Veblen, nga ‘industria’ në ‘biznes’). Në këtë mënyrë, pasuria krijohet më shumë nga zotërimi i dijes (si të diskriminohet e mira) se sa nga e mira vetë, vlera e së cilës venitet ose forcohet në treg. Një zhvillim i tillë detyron konsumatorët të edukohen në leximin e shenjave që nevojiten për t’u orientuar në nivelet e shumëfishta të zgjedhjeve në treg. Në të vërtetë, konsumatorët pranojnë të marrin përgjegjësi personale – dhe të gjenerojnë format korresponduese të dijes dhe përmbajtjes (Ralph Nader Consumer Reports on-line tutorials & blogs) – që në të kaluarën siguroheshin për ta nga licenca të certifikuara nga shteti dhe rregullimi i tregjeve.
Logjika historike e këtyre zhvillimeve mund të paraqitet, formalisht, sipas skemës së mëposhtme.
Rendet e komodifikimit
- Rendi i parë: Tregu ideal. Prodhuesit dhe konsumatorët shkëmbejnë të mira me karakter transformues, si përfitim i mundshëm i paqëllimshëm, ndërkohë që shkëmbyesit bëhen gjithnjë e më të ndjeshëm ndaj aftësive dhe nevojave të njëri-tjetrit (shek. XVIII).
- Rendi i dytë: Kapitalizmi industrial. Prodhuesit dhe konsumatorët shkëmbejnë të mira për atë që janë, ndërkohë që kemi rritje në ofrimin e të mirës dhe të kërkesës për të, si përfitim i qëllimshëm (fillimet e shek. XIX).
- Rendi i tretë: Kapitalizmi semiotik. Prodhuesit dhe konsumatorët shkëmbejnë shenjat për të mirën për atë që është, ndërkohë që kemi rritje në nevojën për aftësi shkëmbyese si përfitim i paqëllimshëm (fundi i shek. XIX – fillimet e shek. XX).
Aktualisht po përballemi me situatën në të cilën dija nuk përshpejton thjesht komodifikimin, por është vetë subjet komodifikimi.
- Rendi i katërt: Kapitalizmi epistemik. Prodhuesit dhe konsumatorët shkëmbejnë aftësi për atë që janë, ndërkohë që kemi rritje në ofrimin e dijes si e mirë dhe të kërkesës për të, si një dëm i paqëllimshëm (fundi i shek. XX – fillimet e shek. XXI).
Botohet me lejen e autorit. Copyright © Fondacioni “Henrietta Leavitt”. Asnjë pjesë e këtij botimi, mbrojtur nga Ligji i Shtetit Shqiptar “Për të drejtat e autorit dhe të drejta të tjera lidhur me të”, nuk mund të riprodhohet, ruhet, transmetohet a përdoret me asnjë formë a mjet grafik, elektronik apo mekanik, përfshirë por jo kufizuar fotokopje, skanime, digjitalizim, rrjet web apo sisteme të tjerë, pa lejen me shkrim të botuesit.
who’s who Steve Fuller
Steve Fuller (1959, New York City) është diplomuar pranë universitetit të Kolumbias në Histori & Sociologji. Ka Master në Filozofi nga Universiteti i Kembrixhit dhe Doktoraturë (1985) nga Universiteti i Pittsburgh-ut, të dyja në Histori & Filozofi Shkence. Aktualisht kryeson katedrën Auguste Comte në epistemologji sociale (nga viti 2011), pranë Departamentit të Sociologjisë, Universiteti i Warwick-ut Kërkimet e hulumtimet shkencore përfshijnë, kryesisht, çështje që janë subjekt i epistemologjisë sociale. Fuller ka themeluar programin e kërkimit shkencor në epistemologji sociale. Epistemologji Sociale është edhe emri i një reviste tremujore që ka themeluar me Taylor & Francis më vitin 1987, si dhe titulli i botimit të parë të Fuller, në vargun e njëzet të tillëve. Vepra më e fundit trajton të ardhmen e njerëzimit, ndryshe ‘Humanity 2.0’.
Ka folur në më shumë se 30 vende, shpesh në konferenca kombëtare në rolin e folësit kryesor. Nga viti 1995 është anëtar i Shoqatës Mbretërore të Arteve. Më vitin 2007 i akordohet titulli “Doktor në Letra” nga Universiteti i Warwick, me motivacionin “Për kontribute të çmuara në fushën e studimeve akademike”. Anëtar i Akademisë së Shkencave të Mbretërisë së Bashkuar dhe i Akademisë Europiane të Shkencave dhe Arteve. Kërkues shkencor pranë “Breakthrough Institute”, drejtues i grupit think-tank ‘ecomodernist’, studiues pranë “Institute for Ethics and Emerging Technologies”, drejtues i grupit think-tank ‘trans-humanist’. Veprat e Fuller janë përkthyer në më shumë se njëzet gjuhë të ndryshme. Nga viti 2013 është anëtar i Edge, ‘kultura e tretë’ – në skaj të dijes – ku kontribuon me sistemin e tij vjetor të pyetjeve.
