Refleksione rreth librit “Pasojat e modernitetit” të Anthony Giddens
Valbona Nathanaili
Për shumë nga ne që pretendojmë se kemi njëfarë njohurie rreth shkencave të natyrës, diskutimin rreth kohë-hapësirës dhe marrëdhënieve ndërmjet tyre, zakonisht e zhvillojmë duke vënë përballë pikëpamjet e Aristotelit me ato të Njutonit, ose të Ajnshtajnit me ato të Hawking. Por pavarësisht faktit se në debat mund të sillen gjithmonë argumente të shumëllojshme, si dhe ndërgjegjësimit se secili prej katër personazheve historikë të cituar më lart kanë jetuar në kohë dhe hapësira të ndryshme (bëjnë përjashtim Njutoni e Hawking që distancohen vetëm në kohë), thelbi pak a shumë ka qenë gjithmonë ky: A formojnë hapësira dhe koha një skenë statike ku zhvillohen ngjarjet dhe e pandikuar nga ajo që ndodh aty, apo një skenë dinamike në të cilën, jo vetëm veprimi i forcës apo ndodhia e ngjarjes ndikon në konfigurimin e kohë-hapësirës, por edhe vetë kohë-hapësira ndikon në mënyrën e veprimit të forcës apo ecurisë së ngjarjes.
Përpjekjet tona për të shpjeguar natyrën ndërthuren me ato për të shpjeguar shoqërinë dhe vice versa. Vetë konceptet, si element refleksioni nga një dije në një tjetër, bëhen pjesë e lidhjes dhe pasurimit të tyre. Për Anthony Giddens, autorin e “Pasojat e modernitetit”, lidhja e koncepteve hapësirë-koha është po aq e rëndësishme sa për shkencat e natyrës, por në një perceptim të ri. Nëse në shkencat e natyrës, e ardhmja dhe e kaluara, dy vlerat që merr variabli kohë në sistemin kartezian të kohë-hapësirës, nuk kanë asnjë dallim, në shkencat shoqërore, na kujton Giddens, situata paraqitet ndryshe: ne kujtojmë vetëm të kaluarën (atë që është mbrapa), ndërkohë që të ardhmen (atë që është përpara) vetëm mund ta përfytyrojmë. Objekt i argumentit të tij bëhet marrëdhënia e re që vendoset ndërmjet kohës dhe hapësirës dhe, nëpërmjet një sërë faktesh, na bind se një nga mënyrat për të shpjeguar kalimin nga shoqëritë para-moderne në ato moderne është pikërisht kjo marrëdhënie e ndryshme dhe tepër dinamike që ekziston ndërmjet kohë-hapësirës.
Me elegancë dhe njëkohësisht tepër selektiv në zgjedhjen e paraqitjen e fakteve, Giddens tregon se si në shoqëritë para-moderne askush nuk mund të tregonte kohën e ditës pa iu referuar shenjave të tjera socio-hapësinore: “kur” në mënyrë universale lidhej ose me “ku”, ose identifikohej nëpërmjet ndonjë fatkeqësie natyrore. Për të, sa më e distancuar të jetë koha nga hapësira, aq më “moderne” është shoqëria. Në mbështetje të këtij argumenti, autori inventarizon të gjitha kushtet fillestare që mundësuan këtë distancim: shpikjen e kalendarit dhe të orës, zhvillimin e postës dhe të hartave, lindjen e internetit dhe të bankave. Secila prej tyre ndikoi që jeta sociale, me koordinata të lidhura kohore e hapësinore në shoqëritë para-moderne, të mund të planifikohej dhe të zhvillohej në hapësira të papërcaktuara, të nxisë marrëdhënie “në mungesë”, gjeografikisht në distancë dhe pa mundësinë më të vogël të një ndërveprimi ballë për ballë ndërmjet “të tjerëve”. Këto singularitete që distancuan kohën nga hapësira dhe konvergjuan në lindjen e zhvillimin e modernitetit, referuar Giddens, janë një apel për modifikimin e mënyrave tona të të menduarit rreth tij.
Në kërkim të trajtimit të një teorie sa më të plotë mbi modernitetin, autori një vend të rëndësishëm i kushton edhe pasojave që ky rend i ri solli në marrëdhëniet dhe institucionet shoqërore, në çrrënjosjen dhe dinamizmin e shpërndarjes së tyre. Sipas tij, jetojmë në një shoqëri ku zhvillime të tilla krijojnë jo vetëm më shumë mundësi e siguri, por bëhen shkak edhe për shkatërrimin e mjedisit apo burim për politika shqetësuese sa i takon armatimit e fuqizimit të ushtrisë.
Nga ana tjetër, autori synon ta riorientojë objektin e studimit të sociologjisë jo vetëm drejt çfarë, por edhe pse, duke qenë, në të njëjtën kohë, sociolog e analist, filozof e teknik. Duke perifrazuar Wittgenstein, Giddens nuk kujdeset “vetëm për gjuhën”, por qëndron në linjën e klasikëve të shekujve shtatëmbëdhjetë e tetëmbëdhjetë, pasi e vendos bazën e veprës së tij mbi parimet e shkencave të sakta dhe, në të njëjtën kohë, u referohet klasikëve të mendimit sociologjik në perspektiva krahasuese duke shprehur, në të njëjtën kohë, edhe mendimin e tij pro ose kundra.
Është një libër i shkruar për t’u kuptuar jo vetëm nga një grup i vogël profesionistësh a filozofësh, por edhe nga publiku i gjerë.
- Pjesë nga libri. Përktheu: Valbona Nathanaili
Moderniteti, koha dhe hapësira
Për të kuptuar lidhjet e ngushta midis modernitetit dhe transformimit të kohës dhe hapësirës, duhet të fillojmë duke hartuar disa kundërshti mbi marrëdhëniet kohë-hapësirë në botën para-moderne.
Të gjitha kulturat para-moderne përvetësuan modele të llogaritjes së kohës. Për shembull, kalendari ishte një tipar dallues i bashkësive fshatare, ashtu sikurse edhe shpikja e shkrimit. Por përllogaritja e kohës, e cila formonte bazat e jetës së përditshme, për pjesën më të madhe të popullsisë gjithmonë lidhej me vendin, lidhje e cila ka qenë zakonisht e pasaktë dhe e ndryshueshme. Askush nuk mund të tregonte kohën e ditës pa iu referuar shenjave të tjera socio-hapësinore: “kur” në mënyrë universale lidhej, ose me “ku”, ose identifikohej nëpërmjet ndonjë fatkeqësie natyrore. Shpikja e orës mekanike dhe përhapja e saj tek të gjithë anëtarët e popullsisë (një fenomen që daton fillimisht në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë) luajti një rol jo pak të rëndësishëm në ndarjen e kohës nga hapësira. Ora shprehte një përmasë të njësuar të kohës “së zbrazët”, e kuantifikuar në një mënyrë të tillë që lejonte projektimin e saktë të “kohës” së ditës (për shembull, “koha e ditës së punës”).
Koha ishte ende e lidhur me hapësirën (dhe vendin) derisa uniformiteti i matjes së kohës, nëpërmjet orës mekanike, u përball me uniformitetin e organizimit shoqëror të kohës. Ky
shndërrim koincidoi me zgjerimin e modernitetit dhe vazhdon të ekzistojë edhe në ditët tona. Një nga aspektet kryesore të tij është standardizimi i kalendarëve. Secili nga ne ndjek tashmë të njëjtin sistem regjistrues të kësaj kohe: për shembull, afrimi i “vitit 2000” ishte një event global. “Vite të reja” të ndryshme vazhdojnë të bashkëekzistojnë, por të gjithë së bashku janë pjesë e një mënyre plotësisht të përcaktuar datimi, krijuar për synime dhe qëllime universale. Një këndvështrim i dytë lidhet me standardizimin e kohës për rajone të ndryshme. Kështu, nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, zona të ndryshme gjeografike që ndodheshin brenda të njëjtit shtet kishin zakonisht “kohë” të ndryshme zyrtare midis tyre ndërkohë që, midis kufijve shtetërorë, situata ishte akoma dhe më kaotike.
Në pjesën më të madhe, “zbrazëtia e kohës” është si parakusht për “zbrazëtinë e hapësirës”, çka do të thotë se e para ka epërsi karshi së dytës duke qenë se, ashtu sikundër argumentohet edhe më poshtë, koordinimi në kohë është baza e kontrollit
të hapësirës. Zhvillimi i konceptit të “hapësirës së zbrazët” mund të kuptohet në termat e ndarjes së hapësirës nga vendi. Është me rëndësi të theksohet dallimi midis këtyre dy nocioneve, pasi ato përdoren shpesh dhe pak a shumë si sinonime të njëra-tjetrës.
“Vendi” konceptualizohet më mirë nëpërmjet përdorimit të idesë së vendndodhjes lokale, e cila i referohet vendndodhjes fizike të aktivitetit shoqëror, për aq sa ajo (veprimtaria) ndodh diku gjeografikisht. Në shoqëritë para-moderne, hapësira dhe vendi përputheshin kryesisht midis tyre, duke qenë se dimensionet hapësinore të jetës shoqërore, për pjesën më të madhe të popullsive dhe të lidhjeve midis tyre, zotëroheshin nga “prania” – nga aktivitete krejtësisht të lokalizuara. Mbërritja e modernitetit, në mënyrë të ndjeshme e ndau hapësirën nga vendi, sepse nxiti marrëdhënie ndërmjet të tjerëve “në mungesë”, lokalisht në distancë nga njëri-tjetri dhe pa mundësinë më të vogël të një ndërveprimi ballë-për-ballë. Në kushtet e modernitetit, përkufizimi i vendit u kthye në një nocion fantazmagorik, që do të thotë se vendndodhjet penetrohen dhe formësohen në termat e ndikimit shoqëror, krejtësisht në distancë prej tyre. Ajo çfarë e strukturon vendndodhjen nuk është thjesht ajo që është e pranishme në skenë; “forma e dukshme” e vendndodhjes fsheh marrëdhënie të distancuara, të cilat përcaktojnë natyrën e saj.
Ndarja e hapësirës nga vendi nuk është, si në rastin e kohës, e lidhur ngushtësisht me shfaqjen e instrumenteve të standardizuara të matjes. Instrumentet e ndarjes dhe nënndarjes së hapësirës janë përdorur shumë më parë sesa ato të matjes së kohës. Zhvillimi i “hapësirës së zbrazët” lidhet, para së gjithash, me dy grupe faktorësh: së pari, me ata të cilët e kanë pranuar riparaqitjen e hapësirës pa ju referuar një vendndodhjeje të privilegjuar, e cila formon dukshëm dhe njëanshëm një pozitë eprore; dhe, së dyti, me ata të cilët kanë bërë të mundur ndërrimin e njësive të ndryshme hapësinore. “Zbulimi” i zonave të “largëta” të botës nga tregtarët perëndimorë dhe eksploratorët ishte baza e domosdoshme e botëkuptimit si për këto dy grupe faktorësh, të përmendur më sipër, po ashtu edhe për vetë këta zbulues. Përmirësimi i skicimit të globit çoi në krijimin e hartave universale, tek të cilat këndvështrimet e ndryshme luajtën rol të vogël në paraqitjen e formës dhe pozicionit gjeografik dhe krijuan hapësirën e “pavarur” nga çfarëdolloj vendi ose zone të veçantë fizike.
Ndarja e kohës nga hapësira nuk duhet parë si një zhvillim i njëtrajtshëm në të cilin nuk ekzistojnë kundërshti, ose si një koncept që përfshin gjithçka. Në të kundërt, ashtu si në të gjitha trendet e zhvillimit, ka tipare dialektike, të cilat nxisin qasje kundërshtuese. Për më tepër, ndarja e kohës nga hapësira siguron një themel për rikombinimin e tyre, në raport me aktivitetin shoqëror. Kjo ilustrohet mjaft mirë, nëse i referohemi shembullit të orarit. Për disa, një orar, perceptohet si grafiku i kohës së nisjes së trenave; për të tjerë, në një vështrim të parë, një grafik i thjeshtë. Por në fakt orari është një renditje kohë-hapësirë, që na tregon jo vetëm se kur arrijnë trenat, por edhe ku. Si i tillë, ai na mundëson të bëjmë një koordinim kompleks të trenave dhe të pasagjerëve të tyre, duke na lehtësuar përllogaritjen e distancave të largëta dhe të pamatshme, më parë, të kohë-hapësirës.
Pse ndarja e kohës nga hapësira është kaq e rëndësishme për dinamizmin e jashtëzakonshëm të modernitetit?
- Së pari, kjo lidhet me kushtin kryesor të proceseve të çrrënjosjes, analizuar shkurtimisht më poshtë. Ndarja e kohës nga hapësira dhe formatimi i tyre në dimensione të standardizuara “të zbrazëta” të normalizuara, shkëputi lidhjet ndërmjet aktivitetit shoqëror dhe “rrënjosjes” së tij në veçantitë e kontekstit të prezencës. Institucionet e çrrënjosura zgjeruan shumë distancimin kohë-hapësirë dhe, në të njëjtën kohë, për të pasur këtë ndikim, u mbështetën në koordinimin e kohës me hapësirën. Ky fenomen shërbeu për të ofruar mundësi të shumëfishta ndryshimi nëpërmjet çlirimit nga shtrëngesat e traditës dhe prej praktikave lokale.
- Së dyti, kjo ecuri solli përftimin dhe përdorimin e mekanizmave që kanë të bëjnë me tiparin dallues të jetës shoqërore moderne: organizimin racionalizues. Organizimet (përfshirë shtetet moderne) mund të kenë ndonjëherë cilësi statike, inerciale, të cilat Weber i asocioi me burokracinë, por ndërkohë ato kanë zakonisht një dinamizëm që bie ndesh shumë me rendet para-moderne. Organizimet moderne janë në gjendje të lidhin bashkësitë lokale me ato globale në nivele të pakonceptueshme për shoqëritë tradicionale çka rrjedhimisht sjell, që këto organizime të ndikojnë jetën e miliona njerëzve në mbarë botën.
- Së treti, historia radikale që i bashkëngjitet modernitetit mbështetet mbi modelin e “futjes” në kohë dhe në hapësirë, gjë që nuk ndodhte në civilizimet e mëparshme. “Historia”, si shumatorja sistematike e së shkuarës dhe që na ndihmon në formësimin e së ardhmes, e ka fillesën e parë të madhe me shfaqjen e hershme të shteteve agrare, por që zhvillimi i institucioneve moderne i dha një shtysë të re thelbësore. Një sistem i standardizuar datimi, tashmë i njohur universalisht, na ofron një përmbledhje të njësisë së kaluar, megjithëse shumë nga “historitë” që e përbëjnë atë mund të jenë subjekt për interpretime kundërshtuese. Për më tepër, marrja si e mirëqenë e kartografimit të përgjithshëm të globit, bën që njësia e së shkuarës të merret një për të gjithë botën; koha dhe hapësira rikombinohen për të formuar një kornizë historiko-botërore të qartë të veprimit dhe të përvojës.
