GJENOCIDI

Gjenocidi është akti i fundit i ekstremizmit politik. Në disa raste si p.sh. në Ruanda, gjenocidi ka qenë i planifikuar dhe i organizuar nga një grup ekstremistësh politikë. Por në raste të tjera, si p.sh. Holokausti në Europë gjatë Luftës II Botërore, ka qenë produkt jo vetëm i një grupi (të tillë si SS-të) por edhe i një sistemi të madh e kompleks burokratik. Nga ana tjetër, lexuesi duhet të ketë kujdes dhe nuk duhet të keq-orientohet, duke menduar se gjenocidi është vetëm produkt i grupeve ekstremiste. Teorikisht, kushtet që çojnë deri në gjenocid mund të shfaqen kudo! Gjenocidi mund të kryhet edhe nga njerëzit më të zakonshëm!

Çfarë është gjenocidi?

OKB-ja e përkufizon gjenocidin si “të gjitha veprimet, që kryhen me qëllim shkatërrimin e pjesshëm ose të plotë të një grupi kombëtar, etnik, racial apo fetar si të tillë”, përkufizim të cilin Staub (2000, f. 8) e kundërshton bazuar në të paktën dy pika:

• Së pari, nuk përfshin grupet politike, si shënjestra të mundshme të akteve të gjenocidit.
• Së dyti, sipas këtij përkufizimi, qoftë vrasja e ‘pjesshme’, qoftë vrasja ‘e plotë’ konsiderohen si gjenocid, ndërkohë që sipas Staub vrasja ‘e pjesshme’ hyn në kategorinë e vrasjes masive. Vrasja masive mund të vrasë shumë njerëz, por gjenocidi është një akt i projektuar për eliminimin tërësor të një grupi nga faqja e dheut.

Gjenocidi është rezultat i ndjenjave të forta të frustracionit dhe kërcënimit, të cilat lindin nga një kombinim i shumë prej modeleve psikologjike, që lidhen me identitetin social, stereo-tipizimin dhe besnikërinë ndaj grupit, të cilat shfaqen zakonisht në kontekstin e rrethanave të vështira sociale, ekonomike dhe politike. Sikurse shpjegon Staub (1989):

• Motive shumë të fuqishme vetëmbrojtëse dalin në pah: motivi për të mbrojtur veten fizike (jetën dhe sigurinë e vetes) dhe motivi për të mbrojtur veten psikologjike (vetëkonceptin, vlerat dhe mënyrën e jetesës). Lind nevoja për të mbrojtur si vetëvlerësimin, ashtu edhe vlerat dhe traditat. Lind gjithashtu nevoja për të ngritur lart një vete të rënë poshtë. (f.15)

Nëse nuk është e lehtë të identifikohet një armik si shkaku i këtyre kushteve të vështira, atëherë ky armik do të krijohet: si kokë turku. Megjithëse disa studiues janë të mendimit se disa kultura janë më të prirura ta bëjnë këtë se disa të tjera (p.sh. Staub 1989), në të gjitha kulturat është i pranishëm potenciali për dhunë të kësaj shkalle. Sa më koheziv të jetë grupi, aq më i madh është edhe potenciali për dhunë, veçanërisht nëse shoqërohet edhe nga një sens superioriteti. Kjo është veçanërisht e dukshme kur kemi të bëjmë me ndjenja të forta nacionaliste. Respekti i fortë ndaj autoritetit dhe prirja e fortë për t’iu bindur atij, të cilat i kanë të gjithë njerëzit në një masë të caktuar, hyjnë gjithashtu në karakteristikat predispozuese ndaj vrasjes masive dhe gjenocidit. Këto karakteristika e bëjnë më të mundur heqjen dorë nga përgjegjësia personale dhe ndjekjen në mënyrë të verbër të liderëve politikë. Përveç kësaj njerëzit ndikohen edhe nga teknika e ‘këmbës në derë’, sipas së cilës ata reagojnë pozitivisht ndaj një kërkese të vogël dhe kështu bëhet shumë më e mundur që të reagojnë pozitivisht edhe ndaj kërkesave vijuese ndaj së parës. Freedman dhe Fraser (1966) argumentojnë se gjatë procesit të pajtimit me kërkesën e parë, dhe pastaj me kërkesën tjetër, njerëzit ndryshojnë qëndrimet lidhur me veten (nga p.sh. ‘Unë nuk jam ai lloj njeriu që godet njerëzit e tjerë’, në ‘Unë jam nga ai lloj njeriu që i godet njerëzit e tjerë, dhe goditja e të tjerëve nuk është një gjë e keqe’.

Në shekullin XX ka patur një numër rastesh të tmerrshme dhune gjenocidale. Gjenocid ka ndodhur në Turqi, ku rreth 1.5 milionë armenë humbën jetën gjatë viteve 1915 – 1917; në Kamboxhia ku gjatë viteve 1975 – 1979 vdiqën 2 milionë njerëz. Humbja më e madhe në jetë njerëzore gjatë një gjenocidi ka ndodhur gjatë Holokaustit, në Luftën e II Botërore; Nga ana tjetër, gjenocidi në Ruanda që mori jetën e më shumë se 1 milion njerëzve ndodhi brenda vetëm 3 muajve, nga prilli në qershor të vitit 1994, me një ritëm vrasjesh në ditë, pesë herë më të lartë sesa gjatë Holokaustit. Gjenocidi i Holokaustit dhe ai i Ruandës ofrojnë prova të të gjitha modeleve psikologjike të sjelljes që janë diskutuar më parë.

Holokausti

Gjermanët ishin tepër nacionalistë dhe, për rrjedhojë, shumë të përkushtuar ndaj kombit të tyre si grup. Gjermania ishte dëmtuar shumë nga kërkesat e Traktatit të Versajës dhe prej Depresionit të Madh të viteve 1930. Republika e Weimerit shihej si një qeveri e imponuar nga fitimtarët e Luftës I Botërore, dhe përveç problemeve sociale dhe ekonomike, vendi vuante edhe nga paqëndrueshmëria politike. Në vitin 1933, Adolf Hitler arriti qëllimin e tij: u caktua në postin e kancelarit të Reichstag-ut Gjerman, apo parlamentit, dhe u tregua i aftë të përvetësonte retorikën e nacionalizmit gjerman. Regjimi i tij, Reich-u i Tretë, menjëherë pas ardhjes së Hitlerit në pushtet, institucionalizoi një sistem represiv politik që e ktheu disidencën në një gjë tepër të rrezikshme. SS-të (Schutzstaffeln, d.m.th garda e sigurisë) që u krijua në vitin 1922 si forca personale e sigurisë së Hitlerit, u bë më vonë organizata që pati përgjegjësinë më të madhe për gjenocidin. Kur Hitleri erdhi në pushtet, vendosi kontrollin mbi të gjithë sistemin policor në Gjermani dhe e përdori atë për të shtypur kundërshtitë dhe pakënaqësitë. Kampet e përqëndrimit u ngritën në vitin 1933, por fillimisht ato u përdorën për të mbyllur armiqtë politikë nga partitë e majta politike, klerin, liberalët dhe ”të padëshirueshmit” të tillë si homoseksualët (Dicks, 1972).

Për rrjedhojë, kombi gjerman e mishëronte cilësinë e grupit më të rëndësishëm për individin, për të cilën kemi folur më përpara. Situata politike dhe ekonomike përmbante tiparet që nxisin kërkimin e një koke turku për të rritur vlerësimin pozitiv të grupit, dhe çifutët ishin një shënjestër e lehtë për t’u poshtëruar dhe çnjerëzuar nga nazistët. Represioni politik e bënte të vështirë rezistencën dhe e bënte më të lehtë pranimin pasiv të tij. Për ata që konformoheshin në sjellje, rezistenca ishte shumë më e vështirë sesa ajo në kushtet e eksperimentit të Milgramit (1974), dhe ne pamë se sa shumë njerëz konformoheshin në sjellje edhe në ato kushte jo shumë shtrënguese të eksperimentit. Së fundmi, Holokausti nuk ndodhi brenda ditës. Ai ishte një proces gradual që filloi në vitin 1933, me forma relativisht të buta diskriminimi (krahasuar me ato që do të vinin më vonë) kundër çifutëve në fusha të tilla si punësimi dhe të drejtat civile. Më vonë ata u ndaluan që të kishin bizneset e tyre dhe u detyruan që të mbanin një yll të verdhë gjashtë-cepash mbi rroba që i identifikonte ata si çifutë. Shpërngulja e çifutëve në kampet e përqendrimit filloi në vitin 1938, por zhdukja masive e tyre në kampet e përqendrimit ndodhi vetëm pas një urdhri të dhënë nga Hitleri në vitin 1941, kohë në të cilën keqtrajtimi dhe diskriminimi ndaj çifutëve ishin bërë normale në shoqërinë gjermane. Këto karakteristika të politikës gjermane dhe psikologjisë politike na ndihmojnë të kuptojmë qoftë gatishmërinë për t’u identifikuar me kombin si grupi më i rëndësishëm, qoftë atë për të përçmuar një kokë turku, si dhe qëndrimin pasiv të atyre që megjithatë nuk ishin dakord me vendimet e qeverisë.

Megjithatë, ka edhe elemente të tjera të rëndësishme në këtë rast që na ndihmojnë të kuptojmë sesi kaloi Gjermania nga një gjendje intolerance, represioni dhe fajësimi të një koke turku, në krijimin e një makinerie gjigande vdekjeje që përfundimisht synonte zhdukjen e të gjithë popullsisë çifute nga Europa. Në lidhje me këtë do të na ndihmonte të hidhnim një vështrim në thellësi mbi karakteristikat e lidershipit nazist, si dhe mbi pasuesit e tij që u angazhuan në kryerjen e gjenocidit. Shumë liderë nazistë pretendonin se kishin bërë atë që kishin bërë thjesht sepse po zbatonin urdhrat e eprorëve, duke u sjellë kështu si qytetarë dhe ushtarë shembullorë. Por ky është një shpjegim tepër i thjeshtëzuar i veprimeve të tyre. Ata nuk zbatuan thjesht urdhra, por kryen me dëshirë dhe shpikën akte të një mizorie të jashtëzakonshme, që kishin synim jo vetëm vrasjen e viktimave, por edhe vuajtjen e tmerrshme të tyre përpara vdekjes. Janë bërë studime mbi liderët e SS-ve të cilat tregojnë për praninë e konsiderueshme të elementeve të personalitetit autoritarist në shumicën e tyre, si dhe për një besnikëri fanatike ndaj SS-ve, që i bënte ata të mos refuzonin urdhërat e dhëna apo të mos pranonin akuzat për kryerjen e gjenocidit (Dicks, 1972; Steiner 1972; Staub 1989).

Teknikat e trajnimit të SS-ve ishin të ngjashme me ato që janë përshkruar në rastet e grupeve të tjera ekstremiste – disiplinë e ashpër, indoktrinim ideologjik, glorifikim i grupit dhe fanatizmi. Gjithashtu, përkatësia në grupet e SS-ve ofronte edhe mundësi karriere, që thuhet se ishte një gjë shumë e rëndësishme për shumë njerëz. Njerëzit që morën pjesë në vrasjen e çifutëve e bënë këtë nën hyqmin e autoriteteve të cilat shiheshin si legjitime. Duke iu bindur këtyre autoriteteve të ligjshme qeveritare, gjykimi i tyre i nështrohej autoriteteve. Në këto rrethana, ata ishin të aftë të merrnin pjesë në vrasjen e çifutëve, pavarësisht se në disa raste, kishin edhe hezitime apo ndjenja faji. Dicks (1972) një psikiatër që ka intervistuar oficerë SS të burgosur për krime kundër njerëzimit, ka bërë një vlerësim interesant të këtyre njerëzve. Ai vë në pah faktin që ata janë njerëz të zakonshëm, por edhe atë që ata në një farë pike e kanë kaluar kufirin mes jetës së tyre të mëparshme ‘në respektim të ligjit’ dhe karrierës së mëpasshme si vrasës. Dhe, – me përfundimin apo ndërprerjen e rolit të tyre si SS – po këta ’mishërime të djallit’ gati u zhdukën në heshtje në mënyra të ndryshme brenda një jete civile, duke rimarrë në disa raste karrierat e tyre të rregullta dhe normale, ose duke u bërë nëpër burgje ’të dënuarit më të sjellshëm’. (f. 234)

Dicks (1972) dhe Lifton (1986) që të dy besojnë se SS-të ishin të aftë të mbikëqyrnin dhe të merrnin pjesë në shfarosjen e miliona njerëzish pasi ata ishin të aftë të ndanin apo të izolonin mendërisht këto veprime prej pjesës tjetër të jetës së tyre. Si rrjedhim, ata mund të ishin baballarë të dashur në shtëpi dhe vrasës të suksesshëm në punë. Sigurisht që personaliteti i tyre ishte i larmishëm, ku disa arrinin pa dëshirë deri tek shfarosja e çifutëve, ndërsa të tjerë e bënin këtë me entuziazëm. Një përgjithësim që mund të bëhet është që ata nuk ishin të çmendur por, për arsye personale ishin në ndikimin e indoktrinimit të SS-ve dhe rrjedhimisht në kontrollin e dinamikës së grupit dhe natyrës së fanatizmit të tij.

Përveç dinamikës së grupit, sistemi politik nazist paraqet edhe disa elemente të tjera të rëndësishme që kanë lehtësuar kryerjen dhe përmasat e gjenocidit. Pjesa më e madhe e kësaj ka ndodhur nëpër kampet e përqendrimit, por policia politike dhe Einstazgruppen (grupet e misioneve speciale) në njësitë SS-ve e ndoqën ushtrinë gjermane ndërsa ajo pushtonte lindjen nëpër Evropën Lindore, dhe kanë ekzekutuar mijëra të padëshirueshëm – çifutë, jevgjitë, komunistë, homoseksualë, dhe të tjerë: Zakonisht i grumbullonin në një vend, gërmohej një kanal i thellë dhe pastaj i qëllonin dhe i hidhnin në kanal, të vdekur ose ende të gjallë. Kjo detyrë ishte tepër e vështirë edhe për nazistët më të përkushtuar. Problemi më i madh thuhet se ishte kontakti personal me ata që duheshin ekzekutuar. Anëtarëve të Einstazguppen në fakt u thuhej që atyre nuk do t’u duhej të merrnin pjesë në ekzekutime pasi oficerët e kuptonin që po t’i detyronin në këtë pikë e gjithë situata mund t’u kthehej mbrapsht si bumerang dhe ata mund të thyenin radhët e njësisë (Browning 1992). Atyre u jepej gjithashtu për të pirë shumë alkool dhe u kërkohej të punonin vetëm për periudha të shkurtra kohe.

Depersonalizimi ishte gjithashtu një fenomen i rëndësishëm që bënte të mundur lehtësimin e gjenocidit. Kampet ishin organizuar në mënyrë të tillë që nuk lejonte identifikimin personal me viktimat. Dhomat e gazit ishin ndërtuar për të vrarë në shkallë masive dhe për të eliminuar përgjegjësinë personale për vrasjet. Disa çifutë nuk vriteshin në mënyrë që të ishin ata dhe jo SS-të që të hiqnin floririn nga gojët e viktimave, të mblidhnin plaçkat e tyre, e kështu me radhë. Pastaj, ishte burokracia masive që e copëzonte gjithë procesin, që siguronte rregulla burokratike të cilat e drejtonin atë dhe u lejonin atyre që merrnin pjesë në procesin e shfarosjes së çifutëve që të mohonin përgjegjësinë personale për të (Sabini & Silver 1993). Makinisti i cili drejtonte trenin e mallrave të mbushur me njerëz drejt dhomave të gazit mund ta shmangte përgjegjësinë sepse në fund të fundit ai thjesht drejtonte trenin. Ministri të ndryshme merreshin me pjesë të ndryshme të shkatërrimit të popullsisë çifute, njëra që u merrte pronat, tjetra që i pushonte nga puna, një tjetër që i grumbullonte dhe një tjetër që merrej me transportin e tyre drejt vdekjes së sigurt.

Kjo situatë është e ngjashme me ato të bindjes gjatë eksperimenteve të Milgramit (1974) të përshkruara më parë. Në ato eksperimente, nxënësi (personi që supozohet që goditet me elektroshok) ndodhej jashtë fushës së shikimit të mësuesit (personit që jep goditjet). Në një farë mënyre, kjo situatë bënte të mundur depersonalizimin e nxënësit, duke e bërë më të lehtë për pjesëmarrësin të jepte goditje aq të forta shoku. Situata e nazistëve ngjason me eksperimentin e Milgramit edhe sepse mësuesi nuk ndjente përgjegjësi për dhënien e goditjeve të elektroshokut. Shpërndarja e përgjegjësisë ndodh kur në situatën në fjalë ndodhet më shumë se një person i pranishëm, të cilëve mund t’u lihet e gjithë apo një pjesë e përgjegjësisë për atë që ndodh. Në eksperimentin e Milgramit, shumë prej pjesëmarrësve e pyetën eksperimentuesin nëse ai do të merrte përgjegjësinë për çfarëdo që i ndodhte nxënësit. Kur eksperimentuesi përgjigjej që ‘po, do të marr përgjegjësi’, kjo u jepte pjesëmarrësve dritën jeshile për të vazhduar me goditjet e elektroshokut.

Ruanda

Për gati 3 muaj, në pranverën e vitit 1994, komuniteti ndërkombëtar u bë dëshmitar i gjenocidit në Ruanda dhe nuk bëri asgjë për të ndaluar vrasjen e tutsive dhe hutuve të moderuar nga ekstremistët hutu. Ditën për diell, tutsit grumbulloheshin së bashku si bagëtia në një vend, qëlloheshin me armë, me thika, rriheshin ose bëheshin copash me macheta. Gazeta New York Times, raportonte në 10 prill 1994, vetëm 4 ditë pas shpërthimit të dhunës “që dhjetëra mijëra kishin vdekur, 8000 vetëm në Kigali [kryeqyteti] dhe se trupat dergjeshin nëpër shtëpi, nëpër rrugë, e kudo.” (cituar tek Powers, 2002, f. 256) Si mund të ndodhë një gjë e tillë?

Ruanda, si shumë vende afrikane, ka qenë e kolonizuar nga Europianët – së pari Gjermania, më pas Belgjika. Përpara kolonializmit hutut dhe tutsit kanë jetuar në një harmoni relative me njëri-tjetrin. Të dy grupet flisnin të njëjtën gjuhë, praktikonin të njëjtën fe dhe ishin të pavarur ekonomikisht. Tutsit ishin blegtorë ndërsa hutut zakonisht ishin fermerë. Siç vë në pah Peterson (2000b) “sistemi i kastës ishte në pjesën më të madhe një sistem apolitik: Tutsi fitoi kuptimin e dikujt që kishte shumë krerë lopë; Hutu ose ‘shërbyes’ ishte dikush që kishte më pak se dhjetë krerë lopë” (f. 258). Në rrethana të caktuara, një hutu mund të bëhej tutsi. Eventualisht tutsit së bashku me disa hutu u bënë elita ekonomike dhe politike e vendit.

Kur në Ruandë erdhën Belgët pas Luftës I Botërore, ata u përpoqën të impononin administratën e tyre koloniale. Edhe pse hutut përbënin shumicën, belgët zgjodhën të caktonin tutsit në pozita pushteti. Belgët zgjodhën tutsit pasi ata kishin tipare aquiline, dhe për rrjedhojë ngjasonin më shumë me belgët sesa hutut; Rrjedhimisht, arsyetuan belgët, tutsit duhet të jenë grupi superior (Human Rights Watch, 1999). Belgët krijuan një sistem administrimi kolonial i cili favorizonte tutsit në punësim dhe edukim. Popullsisë iu lëshuan karta identiteti të cilat përcaktonin edhe përkatësinë etnike të individit. Gjatë sundimit belg, tutsit përbënin elitën administrative. Për shkak se ata kishin përfituar nga sistemi kolonial, hutut i shikonin tutsit si një klasë elitare dhe si krahun e shtetit kolonial. Rrjedhimisht etniciteti u politizua nga kolonializmi dhe kjo çështje do ta persekutonte Ruandën shumë kohë më pas. Ruanda e fitoi pavarësinë nga Belgjika në vitin 1959, pasi hutut përmbysën kolonizatorët. Gjatë kësaj lufte për pavarësi, shumë tutsi u detyruan të shpërngulen në ekzil.

Nga fundi i viteve 1980, tutsit në ekzil dëshironin të ktheheshin në Ruanda, në shtëpitë e tyre. Megjithatë, në 1986-ën, qeveria hutu nën drejtimin e Gjeneral Juvenal Habyarimana deklaroi që Ruanda ishte e mbipopulluar dhe nuk mund t’i sistemonte refugjatët. Në korrik të vitit 1990, qeveria dukej se po bënte progres sa i përket sistemimit të tyre. Habyarimana jo vetëm që duhej të lehtësonte kthimin e refugjatëve tutsi, por edhe të krijonte një qeveri demokratike për të zëvendësuar sistemin një-partiak të drejtuar prej tij (Human Rights Watch, 1999). Në 1 tetor të vitit 1990, me shpresë se do të përmbysnin Habyarimanën RPF (Fronti Patriotik Ruandez sipas Rwandan Patriotic Front) u larguan nga Uganda dhe sulmuan një garnizon të vogël të ushtrisë Ruandeze. Që aty vazhduan deri në Kigali, kryeqytet. Në kundërpërgjigje, Habyarimana ngriti pretendimin (e pavërtetë) se RPF po sulmonin kryeqytetin me shpresë se kështu mund të mobilizonte hutut kundër RPF dhe të fitonte mbështetjen e komunitetit ndërkombëtar. Qeveria u shpërbë dhe 13 000 njerëz u arrestuan dhe burgosën (Human Rights Watch, 1999). Strategjia e Habyarimanës ishte ndarja e atyre hutuve që e mbështesnin atë prej tutsit dhe hutut që bashkëpunonin me armikun. Kjo çoi në vrasjen e shumë tutsive dhe hutuve të moderuar.

Në vitin 1991, mbështetja popullore në vend për Habyarimanën ishte në rënie dhe ndërkohë në skenën politike filluan të shfaqen parti opozitare të cilat kërkonin ndryshime. Habyarimana dhe mbështetësit e tij ngritën një milici të njohur me emrin Interahamwe, anëtarët e së cilës lejoheshin të sulmonin tutsit pa pësuar asnjë ndëshkim apo pasojë për këtë. U krijuan gjithashtu grupe civile të mbrojtjes. Por RFP vazhdonin të avanconin deri sa e detyruan qeverinë e Habyarimanës të hynte në negociata me ta. RFP dhe qeveria më në fund nënshkruan një marrëveshje armëpushimi në Arusha, Tanzani në korrik të vitit 1992, si dhe një numër marrëveshjesh që filluan të njihen nën emrin Marrëveshja e Arushës u nënshkruan më në fund në gusht 1993. Kjo ishte një marrëveshje për ndarjen e pushtetit sipas së cilës komandantët ushtarakë do të ishin 50-50% tutsi dhe hutu ndërsa trupat do të ishin 40% tutsi dhe 60% hutu. Ishte e qartë që kjo nuk reflektonte aspak shpërndarjen e popullsive tutsi dhe hutu në realitet në Ruanda, ku këto komunitete përbënin 14% dhe 85% të të gjithë popullsisë vendase, respektivisht. Në përpjekje për të monitoruar zbatimin e marrëveshjeve, në 5 tetor 1993, nën emrin e Misionit të Ndihmës së OKB-së në Ruanda, OKB-ja dërgoi më në fund 2 548 trupa paqeruajtëse në vend. Pavarësisht prej marrveshjeve, vrasjet e tutsive vazhdonin, por ekstremistët hutu planifikonin që e keqja më e madhe të ndodhte më pas.

Në 6 prill 1994, Habyarimana po kthehej nga Tanzania kur avioni i tij u godit nga dy raketa të lëshuara nga toka. Megjithëse identiteti i përgjegjësve të këtij sulmi nuk është ende i njohur me siguri, pasi u përhap lajmi i vdekjes së tij, hutut u mobilizuan në veprim. Forcat e armatosura, duke përfshirë policinë dhe paramilitarët – Interahamwe dhe Impuzamugambi – filluan një fushatë të mirë organizuar dhe sistematike për shfarosjen e tutsive nga Ruanda si dhe të atyre hutuve që dyshohej se nuk ishin mbështetës të fushatave të qeverisë për shfarosjen e tutsive. Kjo fushatë zgjati afërsisht tre muaj dhe vlerësohet që gjatë saj u vranë rreth 1 milion njerëz. Në 21 prill, pas vrasjes dhe sakatimit të 10 trupave paqeruajtës belgë, OKB-ja tërhoqi pjesën e mbetur të trupave nga vendi. Masakrimi i tutsive vazhdoi pa asnjë fre për 3 muaj rresht. Ajo përfundoi, sikurse një hutu ka raportuar për një gazetar “jo për shkak të mirësisë,… por sepse kishin mbetur shumë pak tutsi gjallë”.(Peterson 2000b, f. 288)

Në korrik të vitit 1994, RPF mundi qeverinë hutu. Paul Kagame, lideri i RPF caktoi Pasteur Bizimungun si president. Duke qenë vetë Hutu, Bizimungu u zgjodh pikërisht për të përfaqësuar diversitetin e administratës së re, edhe pse përgjithësisht mendohet se Kagame ishte ai që e drejtonte qeverinë pas kuintave (Simpson 2000b). Në mars të vitit 2000 Bizimungu dha dorëheqjen dhe Kagame u zgjodh nga parlamenti si presidenti zyrtar i Ruandës.

Për të parën herë që nga pavarësia, Tutsit ishin grupi etnik në qeverisje. Megjithatë, konflikti nuk duket se ka mbaruar ende, pasi milicia Interahamwe është riformuar në Kongon fqinje duke i shpallur luftë qeverisë që andej. Kjo i ka nxitur trupat ruandeze dhe ugandeze së bashku me grupin rebel kongolez, Bashkimi Kongolez për Demokraci, që t’i shpallin luftë trupave qeveritare të presidentit të Kongos Laurent Kabila (Kabila u vra në 17 janar, 2000 dhe djali i tij Joseph u bë president) dhe luftëtarëve të milicisë së Ruandës dhe Burundit (Talbot 2000). Për shkak se etniciteti përbën bazën parësore të besnikërisë së grupit duke shërbyer njëkohësisht edhe si bazë e konfliktit, mbetet hapur pyetja “Sa gjatë do të jenë në gjendje tutsit të qëndrojnë në pushtet?”

Gjenocidi i Ruandës ka shumë karakteristika të ngjashme me atë të Holokaustit, por ka gjithashtu edhe dallime të rëndësishme. Kushtet sociale dhe ekonomike në Ruanda përpara masakrës ishin të vështira, njëjtë si në rastin e Gjermanisë kur erdhi në pushtet Hitleri. Ruanda ishte e mbipopulluar dhe një nga vendet më të varfër të Afrikës. E gjithë toka, përveç 5% të saj ishte tokë bujqësore e kultivuar, gratë kishin mesatarisht nëntë fëmijë dhe uria ishte një realitet i përhapur kudo në vend (Peterson 200b). Shumica e hutuve kishte pësuar dëme të mëdha nga forcat rebele tutsi dhe përballeshin me perspektivën e domosdoshmërisë për të ndarë pushtetin me ta. Edhe Gjermania kishte pësuar humbjen e Luftës I Botërore, çka përbënte një faktor të rëndësishëm për përgatitjen e terrenit për ndodhjen e gjenocidit. Për më tepër, ashtu si dhe në Gjermani, ekzistonte një trashëgimi e stereotipizimit të ndërsjelltë hutu-tutsi, e cila ishte përkeqësuar nëpërmjet ndikimit të fuqive koloniale. Në kohën kur ndodhi Holokausti, tutsit çnjerëzoheshin nga hutut të cilët u thërrisnin atyre inyenzi, ose buburreca. Ekstremistët hutu ishin të organizuar në një parti politike, “Mouvement Revolutionnaire National pour le Developement” (Lëvizja Revolucionare për Zhvillim) [MRND], e cila kishte edhe organizatën e saj paramilitare, Interahamwe. Nga ana tjetër, organizata e hutuve fanatikë, “Coalition pour la Defence de la Republique” (Koalicioni për Mbrojtjen e Republikës) ishte e lidhur me grupin Impuzamugambi. Kjo parti dhe lideri i saj promovonin një ideologji të “Pushtetit të hutuve”, që mbështetej nga një dokument parimesh anti-tutsi të tilla si “secili hutu duhet ta ketë të qartë që çdo tutsi është i pabesë në biznes. Qëllimi i tij i vetëm është supremacia e grupit të vet etnik… Të gjitha pozicionet strategjike … duhet tu besohen hutuve… Hutut nuk duhet të kenë më mëshirë për tutsit ” (Cituar tek Power 2002, f. 339). Çdo hutu që nuk binte dakort me këto parime konsiderohej tradhëtar. Sërish kjo i përngjan Gjermanisë me partinë dhe ideologjinë naziste.

Ashtu si në Gjermani, ky gjenocid ishte planifikuar që përpara nga liderët politikë dhe ushtarakë Hutu. Ushtria ruandeze filloi trajnimin e Inerahamwe që në vitin 1990, gjë që ishte e ngjashme me SS naziste, duke u ofruar anëtarëve shpërblime të mëdha materiale dhe psikologjike. Liderë të shquar hutu filluan të bëjnë thirrje publike për eliminimin e tutsive, që në vitin 1992. Për shembull, Leoin Mugesera, një anëtar i MRND-së, deklaronte në vitin 1992 “Gabimi fatal që kemi bërë në vitin 1959 ishte që i lejuam tutsit të dilnin jashtë vendit … Ata e kanë vendin në Etiopi, dhe ne do të gjejmë një rrugë të shkurtër për t’i çuar atje – duke i hedhur në lumin Nyabarongo. Më duhet të insistoj në këtë pikë. Duhet vepruar. Duhet që t’i fshijmë që të gjithë nga faqja e dheut!” (cituar tek Power, 2002; f. 339 – 340). Dhe së fundmi, si në rastin e komandantëve gjermanë të Holokaustit, të cilët pretendonin se ishin vetëm duke zbatuar urdhrat, përgjegjësit e dhunës në Ruanda kanë treguar pak brejtje ndërgjegje për aktet e tyre të dhunës.

Por këto gjenocide paraqesin edhe ndryshime mes tyre. Ai i Ruandës nuk ishte aq teknik, i depersonalizuar dhe i fshehur sa gjenocidi gjerman. Nuk kishte asnjë burokraci komplekse që ta kryente gjenocidin duke e ndarë me pjesë të vogla të organizuara në mënyrë të shkëputur nga njëra tjetra. Në këtë rast, çdo hutu ose ishte i përfshirë në vrasje, ose fshihej në mënyrë që t’i shpëtonte pjesëmarrjes në vrasje. Megjithëse kjo bënte të mundur shpërndarjen e përgjegjësisë siç ndodhte edhe në Gjermani, qytetari i zakonshëm pati më shumë dorë në vrasjet në Ruanda, dmth ata morën pjesë në mënyrë publike në goditjet me macheta, me thika apo me drunj të tutsive, ose nëse tregoheshin të mëshirshëm u shtinin atyre thjesht me armë zjarri. Siç shkruhet në një raport të Frontline (1995):

Agjentët kryesorë të gjenocidit ishin vetë fshatarët e zakonshëm… Edhe në rastet kur njerëzit nuk lëviznin spontanisht por ishin të detyruar të merrnin pjesë në vrasje, ata ndihmoheshin në kryerjen e tyre nga ideologjia që shërbente si lubrifikues mendor dhe emocional. Këtë mund ta shohim për shembull në dëshminë e këtij “vrasësi” shtatëdhjetekatër vjeçar të kapur nga forcat e RFP: “Unë jam bërë pishman për atë që kam bërë … më vjen turp, por çfarë do të kishit bërë ju po të ishit në vendin tim? Ose do të merrje pjesë në masakër, ose përndryshe do të të masakronin. Kështu që unë mora armët dhe mbrojta anëtarët e tribusë time kundër tutsive”. (f. 4)

VËZHGUESIT PASIVË DHE ALTRUISTËT

Në New York City, një natë në vitin 1963 një grua e quajtur Kitty Genovese u qëllua me thikë për vdekje. Vrasësi i saj e rrahu dhe e goditi atë me thikë për rreth një orë, ndërkohë që dhjetëra njerëz i dëgjonin ulërimat e saj dhe e shikonin tek sulmohej në rrugë pa bërë asgjë për t’i ardhur në ndihmë. Kjo histori tragjike rrëfehet shpesh për të ilustruar fenomenin e vëzhguesit pasiv – kur njerëzit nuk bëjnë asgjë për t’u ndihmuar të tjerëve që janë në rrezik. Pse ndodh një gjë e tillë? Ekziston prirja për të fajësuar vëzhguesin pasiv si apatik apo jo të dashur. Por kërkuesit Latane dhe Darley (1970) kanë argumentuar që janë faktorët situativë dhe jo ato të personalitetit ata që mund të shpjegojnë mungesën e ndihmës ndaj gruas në rastin e mësipërm. Kur njerëzit sillen si vëzhgues pasivë në një situatë emergjence, ata ndonjëherë përjetojnë atë që quhet injorancë pluraliste. Nuk dinë si të reagojnë, dhe për rrjedhojë shikojnë të tjerët për të parë sesi duhet reaguar (e ngjashme me fenomenin e ndikimit social informativ të përshkruar në kapitullin 4). Problemi është se kushdo shikon nga të tjerët për të parë sesi duhet të reagojë. Fatkeqësisht, rezultati i kësaj situate është që vëzhguesit paralizohen dhe nuk reagojnë fare. Një përcaktues tjetër situativ që mund të shpjegojë shpesh herë mosdhënien e ndihmës ndaj atyre që ndodhen në rrezik është edhe shpërndarja e përgjegjësisë. Nëse ju do të ishit i vetmi person i pranishëm për të ndihmuar, atëherë përgjegjësia për dhënien e ndihmës do të binte 100% mbi ju. Por nëse qoftë edhe një njeri tjetër përveç jush do të ishte i pranishëm, atëherë sensi juaj i përgjegjësisë do të ulej menjëherë në 50%. Sa më shumë njerëz të pranishëm që të ketë në një situatë, aq më e shpërndarë bëhet përgjegjësia. Kjo vjen pjesërisht si rezultat i karakteristikave të grupit. Shpërndarja e përgjegjësisë ndodh kur njerëzit janë pjesë e një grupi dhe njerëzit ndjehen më pak të shtyrë për të ndërhyrë e për të dhënë ndihmë. Shumë analistë mendojnë se fenomeni i vëzhguesit pasiv është një komponent thelbësor i gjenocidit.

Vëzhguesit pasivë e dinë, të paktën në mënyrë të nënkuptuar, që po ndodh diçka e gabuar, por nuk bëjnë asgjë për këtë. Vëzhgues pasiv mund të jetë një person, një grup, një organizatë apo edhe një vend i tërë. Në fakt, i gjithë komuniteti ndërkombëtar ishte në dijeni për gjenocidin që po shpalosej në Evropë gjatë Holokaustit, dhe në Ruanda 50 vjet më vonë, dhe nuk bëri asgjë për ta ndaluar atë. Ata kishin marrë një qëndrim mohues. Stanley Cohen (2001) argumenton që mohimi “përfshin kognicionin (d.m.th mospranimin e fakteve), emocionin (mos të ndjerit apo mos të qenit të shqetësuar); moralitetin (mosnjohjen e padrejtësisë apo përgjegjësisë); dhe veprimin (mosmarrjen e masave si reagim ndaj dijes për atë që po ndodh) (f. 9). Milburn dhe Conrad (1996) argumentojnë se në nivel individual dhe social, mohimi është rezultat i mungesës së gatishmërisë për t’u përballur me një realitet që është tmerrësisht i dhimbshëm. Kjo sipas tyre, rrjedh nga fëmijëria dhe mohimi i trajtimit ndëshkues nga ana e prindërve. Mohimi mund të jetë gjithashtu një presion social që është i fshehur e që ndodh gati nën rrogoz. Të gjithë dinë, por asnjëri nuk pranon atë që po ndodh. Ata që e bëjnë këtë ndëshkohen ose përjashtohen nga grupi. Pranimi që po ndodh diçka e keqe shpesh herë është kërcënues për vetë imazhin e grupit, kështu që shmangia apo injorimi i informacionit bëhet i nevojshëm për të ruajtur vetë-imazhin pozitiv dhe për të qenë bashkëpjesëmarrës në mohimin e përgjithshëm. Si rrjedhim, shumë gjermanë mund të injoronin provat lidhur me shfarosjen e shumë çifutëve dhe të tjerëve nëpër kampet e vdekjes, pasi gjermanët janë njerëz të mirë dhe njerëzit e mirë nuk bëjnë gjëra të tilla. Shpesh herë është shumë e vështirë që individët të mos tregohen vëzhgues pasivë në situata të dhunës politike. Shpesh herë ata kërcënohen me ndëshkime të ashpra, nëse jo me vdekje; ata nuk dinë ç’të bëjnë ose si të veprojnë; dhe e dinë që si individë kanë shumë pak forcë për të bërë ndonjë gjë për situatën. E megjithatë, disa individë veprojnë, duke fshehur një çifut apo një tutsi, duke arritur të shpëtojnë jetë, një e nga një, e hap pas hapi.

Mohimi ndodh në shumë forma. Njerëzit mohojnë që i kanë shkaktuar dhimbje dikujt (“ishte një aksident”), që ka ndodhur një dëmtim (“askush nuk u lëndua”), që viktima është viktimë (“ai e meritonte atë që i ndodhi”), apo që nuk kishin asnjë dijeni për masakrat. Mohimi gjithashtu ndodh edhe në nivele të ndryshme, që nga dija rreth një fakti dhe refuzimi për ta besuar atë, tek ruajtja e një vetëdije të vagullt të fakteve, e deri tek qenia i/e vetëdijshëm dhe zgjedhja për të mos bërë asgjë për situatën (Cohen 2001). Për shembull, edhe sot e kësaj dite ngrihen shumë argumente lidhur me atë se sa shumë dinin gjermanët e zakonshëm mbi Holokaustin, dhe argumente të tilla do të vazhdojnë të ngrihen në mënyrë të pashmangshme, sepse shumë gjermanë atëherë nuk arritën të vlerësonin, ashtu sikurse nuk munden edhe sot të vlerësojnë se deri ku shkonte dija e tyre, dhe se sa i kushtonin vëmendje informacioneve mbi shfarosjen e çifutëve dhe të tjerëve. Sikurse shkruan Laquer (1980) ”Në fakt, ka shumë mundësi që ndërkohë që shumë gjermanë mendonin se një numër i madh çifutësh nuk ishin më gjallë, ata nuk është e thënë që të mendonin patjetër që këta kishin vdekur ” (f. 201).

Probabiliteti që njerëzit të reagojnë me anë të mohimit dhe të mos u japin ndihmë viktimave të dhunës rritet sa më shumë njerëz të përfshirë të ketë (si në rastin e një turme që rrethon një viktimë aksidenti), kur situata është ambige dhe kur njerëzit kanë frikë nga reagimi i të tjerëve. Njerëzit ndikohen gjithashtu edhe prej besimit se bota është e drejtë. Ata besojnë se bota është mirëdashëse dhe se gjërat e këqija u ndodhin vetëm njerëzve të këqij. Për rrjedhojë, nëse dikush sulmohet nga SS-të, ai duhet patjetër të ketë bërë diçka të keqe. Ky besim i ngushëllon njerëzit duke i bërë të mendojnë që bota në të cilën jetojnë është stabël, e sigurtë dhe e parashikueshme (Cohen 2001; Staub 1989). Këto modele qëndrimesh mund të vihen re në Gjermani dhe në Argjentinë, ku vëzhguesit pasivë kanë qenë në masë. Në të dyja rastet, për shumë vetë informacioni ishte ambig dhe i paqartë. Në të dyja rastet nuk ka patur një shtyp të lirë që të ofronte informacion konkret dhe të pamohueshëm që në vend po ndodhnin masakra. Të dilje hapur kundër politikave të regjimit ishte e rrezikshme dhe mund të kushtonte jetën dhe sigurisht që nuk inkurajohej nga të tjerët, që nuk donin të turbullonin ujërat. Dhe ashtu si në shumë raste gjenocidi dhe terrori shtetëror ka patur edhe një element krenarie që lidhet me një nivel të caktuar civilizimi që i bënte njerëzit ta kishin të pamundur të besonin që një gjë aq e tmerrshme po ndodhte në vendin e tyre.

Në rastet e terrorit shtetëror dhe gjenocidit ka gjithmonë disa njerëz që i ndihmojnë të tjerët dhe që thonë të vërtetën, pavarësisht rrethanave. Madres de la Plaza de Mayo janë një shembull i kësaj. Në Europë gjatë Holokaustit, është asgjësuar 90% e popullatës çifute në Letoni, Lituani, Poloni dhe Hungari. Por 90% e tyre mbijetuan në Danimarkë, dhe 53% në Belgjikë, ku pati rezistencë ndaj diktatit gjerman për grumbullimin e çifutëve (Staub 1989). Studimet e bëra mbi shpëtimtarët apo altruistët, sikurse quhen këta njerëz të guximshëm, kanë gjetur se një nga karakteristikat më thelbësore të tyre është aftësia për empati ndaj të tjerëve, për ta imagjinuar veten në vendin e tyre duke vuajtur të njëjtat vuajtje (Beck 1999; Cohen 2001). Empatia përkufizohet si “një emocion ‘me qendër tjetrin’ që lind nga vëzhgimi i një individi tjetër që ndodhet në nevojë, dhe duke u vënë në vend të tij” (Bateson 1991; Rumble 2003, f. 8). Rumble (2003) citon shumë studime mbi empatinë dhe vë në dukje se provat tregojnë që njerëzit do të shfaqin empati kur shohin një person tjetër që është në vështirësi dhe në nevojë si dhe kur përpiqen të vihen në vend të tij. Gjithashtu, shpëtimtarët priren të kenë aftësinë për t’u identifikuar me gjithë njerëzimin si njësia më e madhe, përveç se me familjet e tyre, me komunitetin lokal apo me kombin e vendin e tyre. Oliner dhe Oliner (1988) kanë gjetur, në një studim të 406 vetëve që u përpoqën të shpëtonin çifutë gjatë Holokaustit, se “këta njerëz kanë reaguar instinktivisht: ata nuk u përpoqën të gjenin arsye apo racionalizime se pse nuk duhej të ndihmonin” (f. 23).