Emergjenca për arsim liberal

Autor Dr. Valbona Nathanaili

Shoqëria në të cilën jetojmë është kuazi-demokratike – hierarkia dhe ndarja sociale janë institucionalizuar. Diferencat vazhdojnë të jenë arsye për përjashtim dhe jo për bashkim. Raca, gjinia dhe diferencat kulturore e etnike po prodhojnë gjithnjë e më shumë dhunë dhe konflikt. Për Sen (1999, f. 242), kultura nacionaliste dhe shoviniste mund të shndërrohen në një qasje seriozisht të rrezikshme. Ndonëse shoqëria po bëhet gjithnjë e më shumë globale, qytetarët po bëhen gjithnjë e më shumë lokalistë. Arsyeja është e thjeshtë: asnjë shoqëri nuk mund të transmetojë aftësitë dhe informacionin nga njëri brez në tjetrin, pa transmetuar, në të njëjtën kohë, për mirë apo për keq, edhe besimet dhe paragjykimet e saj. Thënë ndryshe, duke përdorur një term disi abuzues, “ideologjitë” (Gless dhe Smith, 1992, f. 10). Në përpjekjet për të pasur një mjedis sa më të shëndetshëm për edukimin e fëmijëve, shkolla luan një rol të rëndësishëm (World Declaration on Education For All, 1990).

Shkollat duhet të sigurojnë mësimin dhe edukimin me parimet e demokracisë. Për këtë, shkollat duhet të kultivojnë aftësi të ndryshme, si të menduarin kritik, aftësinë për të punuar në grup dhe ndërmarrë nisma të përbashkëta. Por si mund të sigurohemi se fëmijët po marrin edukimin e duhur në shkollë?

Për shkak të kompleksitetit të shkollimit, debati është shumë i gjerë. Sa i takon mënyrës së shkollimit, për Lindeman (1926, f. 153), përgjigja më e saktë është e trefishtë: a) duke vendosur për natyrën e procesit b) duke i transformuar interesat konfliktualë të grupeve të ndryshme në mënyrë sa më kreative c) duke zhvilluar metoda që arrijnë t’i bëjnë fëmijët të funksionojnë nga pikëpamja sociale, ndryshe që janë në gjendje të shndërrojnë përvojat jetësore në shkollore.

Sa i takon synimeve, shkolla si institucion duhet të tregojë të njëjtin kujdes për të gjithë fëmijët, pavarësisht faktorëve të ndryshëm, objektivë a subjektivë qofshin, sepse “qasja për një zhvillim human është qasja më e mirë që mund të na ofrohet” (Sen, 1999). Për Brighouse (2009), “Perspektiva individuale e arritjeve të një fëmijë duhet të jetë funksion vetëm i përpjekjeve të individit dhe jo e talentit natyror, klasës apo grupit social ku bën pjesë”.

Por politikat shkollore janë ekskluzivitet i shtetit, veçanërisht kur bëhet fjalë për sistemin parauniversitar. Për Bell dhe Stivenson “Politika është politike: është pushteti për të përcaktuar se çfarë do të bëhet!” (2006,  f. 9). Politikat shtetërore, në shkallë kombëtare apo lokale, ndikojnë në formësimin e asaj çfarë ndodh në shkolla, që do të thotë edhe në përvojat e atyre që studiojnë në këto institucione.  Për Apple et al., “Shkollimi formal organizohet dhe kontrollohet nga shteti dhe është ai që rregullon politikat e dijes zyrtare” (2003, f. 1). Shumë studiues, si (Bell & Stivenson, 2006; Bourdieu, 1996; Bourdieu and Wacquant, 1992; Ritzer, 2011) e shohin shtetin si vendin e luftërave për të fituar monopolin e dhunës simbolike, ky i fundit një term i përkufizuar nga Bourdieu. Për Bourdieu, dhuna simbolike shfaqet në dy forma: “e butë” dhe “indirekte”: “Sistemi arsimor është institucioni kryesor ku dhuna simbolike ushtrohet mbi njerëzit”.

Faktorët janë të shumtë, por është e rëndësishme të theksojmë se shkolla është gjithnjë në trysninë për të përshtatur kurrikulën me nevojat e tregut Roth (2014). Jetojmë në një botë që udhëhiqet nga motivi i fitimit. Kërkesat e tregut kërkojnë që fokusi të jenë shkencat dhe aftësitë teknike. Rezultati është një kurrikul e fragmentuar, që i nxit studentët të marrin ato kurse e studiojnë në ato degë që sigurojnë punësim të menjëhershëm. Rreth njëqind vjet më parë, Lindeman (1926, f. 120) deklaron se “Problemet më të rëndësishme me të cilat i duhet të përballet bota janë, në karakter, teknike, jo politike”. Brezi i sotëm ka shqetësimin më të madh sigurinë financiare dhe  karrierën, sikundër rrit gjithnjë e më shumë dozat e ambicies personale Freedman (2003).

Apeli është për edukim liberal!

Edukimi liberal dhe kontributi i tij për një demokraci të shëndetshme

Së pari është e rëndësishme të theksojmë se edukimi liberal nuk ka asgjë të përbashkët me idetë neoliberale për komercializmin e shkollimit. Përkundrazi!

Për Freedman (2003, f. 11), edukimi liberal “fuqizon kapacitetin e fëmijëve për t’u përballur me botën, duke u zgjeruar horizontin, duke u pasuruar intelektin dhe plotësuar shpirtërisht. Një lloj edukimi i tillë kërkon të pranojmë më shumë përgjegjësi për veprimet që kryejnë, po aq edhe përgjegjshmëri për të mirën e të tjerëve”. Nussbaum (2009), kur adreson idetë e saj për nevojën e përfshirjes së parimeve të edukimit liberal në programet dhe kurrikulat e shkollës, frymëzohet nga dy studiues dhe filozofë: Rabindranath Tagore dhe John Dewey. Si Tagore, ashtu edhe Dewey, karakterizohen nga një indinjatë e thellë ndaj shkollimit konvencional, sepse nuk ka aftësinë të frymëzojë dhe kultivojë një karakteristikë të rëndësishme te fëmijët, empatinë; sepse stimulon kriticizmin; sepse ushqehet nga rregullat e rrepta të një pedagogjie imponuese.

Për Roth (2014), edukimi liberal nuk do të thotë mësimi i lëndëve apo i disiplinave që nuk kanë përdorim të menjëhershëm. Edukimi liberal është krijimi i zakoneve për veprim që frymëzohen nga një shpirt hulumtues. Edukimi liberal e vë theksin në mësimin e arteve dhe shkencave humane në të gjitha nivelet e shkollimit, si dhe në përfshirjen e sa më shumë aktiviteteve jashtëshkollore në jetën e përditshme shkollore. Edukimi liberal na mundëson të zbulojmë më mirë mungesat që kemi si qenie njerëzore, sikundër na inkurajon të përfshihemi sa më shumë në krijimin e një bote më të mirë. Në këtë mënyrë, fëmijët i kuptojnë më mirë lidhjet me të tjerët dhe vlerësojnë veprat   që ka kryer njerëzimi në arte dhe shkencë, në muzikë dhe fe, sikundër gjykojnë edhe për vetë konceptin e të mësuarit (Roth, 2014, f. 5).

Sipas shoqatës amerikane të universiteteve dhe kolegjeve:

• Edukimi liberal është një qasje që e fuqizon individin dhe e përgatit për përballet me një një botë komplekse, të ndryshme dhe në ndryshim. Edukimi liberal u siguron fëmijëve jo vetëm dije nga aspekte më të shumta të botës, por i ofron këto dije më në thellësi; i ndihmon të zhvillojnë një ndjenjë sociale përgjegjësie; të shkathësohen në aftësi të tilla, si komunikimi dhe zgjidhja e problemeve. Edukimi liberal na çliron nga prangat e injorancës, sektarizmit dhe miopisë. Në edukimin liberal kurioziteti shndërrohet në faktor dhe bëhet mundësi për zgjerimin e kufijve të dijes njerëzore. Nga natyra, edukimi liberal është global dhe pluralist; është materializimi i ideve dhe përvojave që karakterizojnë botën nga pikëpamja sociale, natyrale dhe intelektuale. Edukimi liberal është investimi më i mirë që shoqëria mund të bëjë për të ardhmen tonë të përbashkët.

Vizioni ynë është që një shkollim i mirë duhet të ndikojë pozitivisht në modernizimin dhe zhvillimin e shoqërisë, në reduktimin e papunësisë, në rritjen e të ardhurave personale të individit, në zgjerimin e lirive reale që gëzojnë njerëzit, në krijimin e një bote më të sigurt, më të shëndetshme e më të begatë. Mundësitë dhe perspektivat tona varen, përfundimisht, nga institucionet që kemi dhe nga mënyra si funksionojnë (Sen, 2011).

Edukimi liberal nuk ka asgjë të përbashkët me teoritë neoliberale për komercialzimin e shkollimit.

Edukimi liberal, që e vë theksin pikërisht në shkenca humane dhe në arte, ka filluar të marrë një vëmendje të konsiderueshme vitet e fundit. Një nga aspektet më të rëndësishme të këtij edukimi është kontributi i tij në ndërtimin e një demokracie të shëndetshme.

Sipas Nussbaum (2009, f. 55-59), edukimi liberal na ndihmon të kultivojmë “tri aftësi kryesore, jashtëzakonisht të rëndësishme për formimin e qytetarëve, pjesë e një shoqërie demokratike dhe pluraliste, në një botë gjithnjë në lëvizje”:

1. Aftësinë për të menduar në mënyrë kritike
2. Aftësinë për të transhenduar frymën lokale dhe për t’i trajtuar problemet botërore si “qytetar i botës”
3. Aftësinë për të parë me simpati gjendjen e vështirë të një personi tjetër

Akoma, Nussbaum thekson që këto vlera është e rëndësishme të kultivohen në mënyrën e duhur që në fillimet e shkollimit të fëmijëve.

Aftësia për të menduar në mënyrë kritike

Të menduarit kritik është thelbësor në lëmin e funksionimit të sistemit demokratik. Një shoqëri demokratike duhet të përpiqet të tejkalojë barrierat tradicionale të racës, grupit, klasës dhe pasurisë. Për Amartya Sen (“The idea of justice”, Harvard Press: 2009), nacionalizmi dhe shovinizmi kulturor mund të jenë qasje seriozisht të dëmshme për të jetuar. Demokracia duhet të merret si me ligjet e maxhorancës, ashtu edhe me të drejtat e minoriteteve, edhe pse shpesh gjykohet krejtësisht vetëm në termat e votimeve. Në një kuptim më të gjerë, demokracia duhet të shihet si arsyetim publik që shkon përtej së drejtës së votës dhe mekanizmit të saj, pasi vetëm në këtë mënyrë mund të krijojë hapësirën e duhur për minoritetet dhe të drejtat e tyre. Pakica nuk mund të sakrifikohet për shumicën. Një maxhorancë e pamëshirshme, të cilën nuk e bren ndërgjegjja për eliminimin e të drejtave të minoriteteve, ka tendencën ta ballafaqojë shoqërinë me zgjedhje të vështira.

• “Shumë çështje që lidhen me politikat janë të vështira për t’u kuptuar nga qytetarë të ndryshëm pikërisht sepse, jo vetëm që iu mungojnë dijet sesi funksionojnë institucionet, por edhe dijet për efektet anësore që shkaktojnë reformat e ndërmarra në institucione të tjera. Shkollat janë vendet natyrore për një edukim të tillë.”[1]

Phillips shprehet se “të menduarit e shëndetshëm është një parakusht për të qenë qytetarë i mirë sepse i ndihmon të kenë një gjykim më intelektual për çështje të ndryshme, po aq sa edhe për gjetur zgjidhje demokratike për probleme sociale… për të dalluar gënjeshtrën nga e vërteta” (1997, f. 264), ndërsa Sen thekson se ky lloj të menduari na ndihmon të “vëmë në diskutim paragjykime të betonizuara, interesa të kolaterizuara dhe tradita të padiskutuara  (2009, f. 396). Për Brighouse, të menduarit kritik është një qasje e mirë “për të kuptuar se si funksionojnë institucionet dhe na aftëson të ushtrojmë trysni sociale, në synimin për të pasur një jetë më të mirë dhe dëshirën për të pasur siguri do e ruajmë atë” (2009, p.40).

Duhet thënë se pritshmëritë tona, që një edukim i tillë të bëhet nga institucionet e shoqërisë civile, tentojnë drejt zeros nëse bazat e këtij edukimi nuk janë marrë që në shkollë. Nga ana tjetër, për të qenë qytetarë efektivë në një shoqëri demokratike, është shndërruar në imperativ të ushqejmë te fëmijët pavarësinë e mendjes dhe t’i inkurajojmë të bëjnë pyetje. Shkolla duhet t’i aftësojë ata që të gjejnë e të sjellin argumente, nëpërmjet të cilave, duke arsyetuar, të arrijnë në besime racionale për çështjen në fjalë. Nuk është e mundur të synojmë të edukojmë, në të njëjtën kohë, edhe qytetarë që i binden shtetit në mënyrë të pakushtëzuar, edhe qytetarë të emancipuar, të aftë të vënë në ‘kandar’ çdo çështje me të cilën do të kenë të bëjnë.

Nussbaum, kur analizon lidhjen ndërmjet të menduarit kritik dhe demokracisë referon kryesisht John Dewey, një nga studiuesit që frymëzoi lëvizjen progresive në sistemin arsimor të ShBA. Sipas Nussbaum-it, në shumicën e shkollave ne kërkojmë të imponohemi me dije e informacion, shpesh në mënyrë vertikale e hierarkike, nga mësuesi te nxënësi. Një karakteristikë tjetër, që ndiqet në orën e mësimit, është kërkesa për memorizimin e fakteve, teorive e informacioneve të ndryshme, veçanërisht në shkencat politike, histori e gjeografi. Pa nënvlerësuar rolin që ka ky lloj të mësuari është e rëndësishme të theksojmë, se edukimi fillon me mendjen e fëmijës. Synimi ynë duhet të jetë rritja e lirisë së mendimit në përputhje me mjedisin social, pjesë e të cilit është. Artet dhe letërsia janë mënyra shumë të mira për të stimuluar kritikën ndaj atyre zakoneve e traditave që na mbajnë larg ndryshimit, që frenojnë iniciativën për të ecur përpara. Këto përpjekje duhet të fillojnë në moshë sa më të njomë. Shumë e rëndësishme në këtë drejtim është veçanërisht edukimi i femrës.

Edhe artet dhe shkencat humane ose, në përgjithësi, shkencat sociale, janë në gjendje të inkurajojnë të menduarin kritik te fëmijët, njësoj si shkencat e sakta. Autorë të ndryshëm nxjerrin në pah shumëllojshmërinë e ndikimit që kanë këto shkenca në të menduarin kritik. Sipas Lindeman, “Arti është një formë e rëndësishme për çlirimin e mendjes. Përmbajtja e tij vërtet ka lidhje me ndjenjat, por rezultati është pasurimi intelektual i personalitetit njerëzor” (1926, f. 108).

Aftësia për të transhenduar frymën lokale dhe për t’i trajtuar problemet botërore si “qytetar i botës”

Ne duhet t’i edukojmë të rinjtë ta shohin veten e tyre si anëtarë të një kombi dhe të një bote heterogjene, të kuptojnë historinë dhe grupet e ndryshme që jetojnë në të.

Sot, për shkak të natyrës së ndërvarësisë, që ka globalizmi, dhe faktit që shumë nga ndërveprimet tona si qytetarë globalë ndërmjetësohen nga norma të diktuara nga një treg shkëmbimi, më shumë se kurrë kemi nevojë për këtë aftësi. Sipas Martha Nussbaum-it[2] nxënësit duhet të mësojnë ngjarjet kryesore të historisë botërore pasi i pasurojnë akoma më shumë, i ndihmojnë të kenë një të kuptuar që shkon përtej stereotipave të së përditshmes, veçanërisht sa i takon besimeve kryesore. Ata duhet të studiojnë me thellësi të paktën një traditë jofamiljare, sepse aftësohen të fitojnë shprehi që u hyjnë në punë më vonë. Shkëmbimi i programeve të studimit me shkolla të vendeve të tjera, veçanërisht kur u përkasin kulturave krejtësisht të ndryshme, është një ide e mirë pasi të ndihmon ta shohësh botën nga një këndvështrim tjetër, ta pranosh e ta përpunosh dijen e re në një frymë më empatike.

Në nivel lokal, në shkollë, nxënës e studentë duhet të njohin e të studiojnë traditat kryesore të grupeve që janë pjesë e kombit të tyre, në maxhorancë a minorancë qofshin, të analizojnë sesi diferencat në fe, racë e gjini janë bërë gjithmonë burim për diferenca në mundësi për të jetuar. Një problem i përhershëm mbetet ai i dallimeve gjinore, manifestuar në kurrikula dhe tekste, me role të tilla ku vajzat bëjnë punët e shtëpisë dhe ëndërrojnë të krijojnë familje dhe të mobilojnë shtëpinë, ndërkohë që djemtë vazhdojnë universitetet dhe përgatiten për të marrë role drejtuese. Identitete të tilla kombëtare shpeshherë as nuk kalohen në filtrat e gjykimit të mësuesve dhe të hartuesve të teksteve e të kurrikulave, sepse konsiderohen si aksioma. Pra shkollat shpesh ndihmojnë në fiksimin e roleve sociale dhe bashkë me të, edhe në pritshmëritë dhe ambiciet për jetën. Në të kundërt, shkollat duhet të ndihmojnë në zgjedhjen dhe krijimin e identiteteve, gjë që sigurisht nuk është as e lehtë dhe as e thjeshtë.

• Në periudha të ndryshme të jetës ne mund të zbulojmë aspekte të identitetit tonë ose të të tjerëve për të cilat nuk ishim më parë të ndërgjegjshëm. Këto identitete të reja mund të pranohen me pak ndërgjegjësim dhe pse vetë procesi i të kuptuarit të origjinës dhe domethënies së tyre mund të mos të jetë i vështirë… Kjo kërkon që kurrikula t’u mundësojë të studiojnë vendndodhjen e tyre në kohë e në hapësirë, si dhe të zhvillojë ndjenjën e “vetes” si pjesëmarrës në jetë me një mënyrë demokratike, e cila përfshin të kuptuarit dhe respektin për identitetin e tjetrit. Zhvillimi i ndjenjës së “vetes” mund të minohet nga promovimi i identitetit kombëtar në shkollë. Nëse iluzioni i kombit … fsheh efektin e përjashtimit të disave nga pjesëmarrja me të drejta të plota si qytetar të një shoqërie demokratike, atëherë identitetit kombëtar duhet t’ia mohojmë vendin që ka në edukim.[5]

Në ilustrim të kësaj ideje është dukuria e tmerrshme e vdekshmërisë së lartë femërore, e lidhur me abortin selektiv kundrejt fetuseve dhe bebeve femra në shumë pjesë të botës, që për Amartya Sen-in (2011, Tiranë) është një aspekt vulgar dhe i mprehtë i pabarazisë gjinore.[6]

Akoma, grupet në klasa dhe në shkolla formohen kryesisht sipas përkatësive etnike ose identiteve përkatëse. Na duhet të edukojmë nxënës që njohin jetën e njerëzve të tjerë të ndryshëm nga ata, që janë në gjendje të dialogojnë me interes dhe dashuri për të ardhmen e njerëzimit. Në shkolla duhet të zhvillohen procese edukimi në përgjigje të ndikimeve që ushtrojnë familja, institucionet fetare, tradita, kultura, media dhe reklama të ndryshme.

Aftësia për të parë me simpati gjendjen e vështirë të një personi tjetër

Një aftësi e tillë do të thotë të jesh në gjendje ta vendosësh veten në vend të tjetrit, të dëgjosh me vëmendje e të lexosh me inteligjencë historinë e tij, të kuptosh emocionet e dëshirat që ka ose që ëndërron. Kultivimin e simpatisë e gjejmë edhe në tragjeditë e grekëve të lashtë, që do të thotë se edhe në demokracinë e asaj kohe nxitej kjo aftësi. Artet janë një mënyrë e mirë për të perceptuar në mënyrë inteligjente dhe për të përjetuar përvoja të pakrahasueshme. Ato luajnë një rol vendimtar në formimin qytetar. Konkretisht, teatri e transmeton dijen duke anashkaluar lidhjen asimetrike të pushtetit që strukturon marrëdhënien mësues-nxënës. Ndërkohë, janë jo të pakta rastet kur edukimi i simpatisë në shkolla jo vetëm injorohet sistematikisht, por edhe ndrydhet tërësisht.

Mësimi i arteve dhe i letërsisë mund të kontribuojë në shumë mënyra në kultivimin e simpatisë. Sipas Nussbaum-it, në të gjitha shoqëritë dhe në të gjitha kohërat kanë ekzistuar gjithmonë grupe të lëna mënjanë, të stigmatizuara ose në pozita inferiore ndaj të tjerëve. Një ndihmesë në këtë drejtim jep edhe sfondi social ose paragjykimet që kemi, të cilat me ose pa dashje ndikojnë mënyrën tonë të të arsyetuarit rreth përkatësisë në grup, pavarësisht nëse jetojmë në qytet a në fshat, jemi të rinj a të vjetër. Gjykimi ynë për një grup të caktuar influencohet shumë nga faktorët e mësipërm. Ajo që perceptojmë varet nga pozicioni ku jemi dhe nga ajo që shpresojmë ose jemi të bindur se do të shohim. Kështu sa i takon edhe grupit rom, identifikuar gjithmonë si një grup që nuk pëlqen edukimin dhe rregullat, i paqëndrueshëm dhe me vese të shumta. Në varietenë humoristike “Portokalli”, aktori Florian Binaj, që luan rolin e Skrapit, përpiqet të evitojë këtë kulturë të përgjithshme negative që shoqërizon aftësinë për të ditur e për të komunikuar të këtij komuniteti. Duke na vënë në lëvizje imagjinatën, përmes lojës së tij, Binaj na mundëson të njohim përvojat aspak të këndshme të grupit rom, të cilat në jetën e përditshme ose i anashkalojmë, ose i marrim si të mirëqena. Personazhi i Skrapit është i ditur dhe i mençur, i komunikueshëm dhe i gatshëm të ndihmojë e të mbajë familjen e tij. Pra, arti vë në lëvizje të menduarin ndryshe, nga këndvështrime të tjera, na ndihmon të kuptojmë sa e vështirë dhe diskriminuese është jeta e personave që u përkasin këtyre grupeve. Dhe të reflektojmë!

Artet janë një mënyrë shumë e mirë për të nxitur edhe lirinë dhe ndjenjën e komunitetit. Kur njerëzit luajnë së bashku, ata mësojnë të shkojnë përtej traditës dhe autoritetit, mësojnë të shprehen më mirë dhe të shoqërizohen me njëri-tjetrin. Lloji i komunitetit që krijohet gjatë aktiviteteve të tilla nuk është hierarkik, vertikal, por horizontal, një karakteristikë që e bën komunikimin të barabartë, e shndërron tolerancën si vlerë, e bën demokracinë të mirë dhe gjen vend në proceset politike që e shoqërizojnë atë.

Së fundmi, artet janë një burim i mirë gëzimi jo vetëm për fëmijët, por edhe për të rriturit. Pjesëmarrja në lojë, këngë e vallëzim i mbush fëmijët me gëzim dhe këtë gëzim ata e pasqyrojnë edhe në pjesën tjetër të ditës shkollore. Fëmijëve nuk u pëlqen të qëndrojnë ulur gjithë ditën. Nga ana tjetër, shprehja nëpërmjet këtyre aktiviteteve kreative i jep hapësirë dëshirës së tyre për të qenë të lirë. Arti është po aq i rëndësishëm edhe për spektatorin, sepse gjeneron kënaqësi, i bën spektatorët të përjetojnë akte subversioni ose kritika kulturore pa frikë dhe pa masa vetëmbrojtëse, edhe kur dialogët që zhvillohen janë të mbushur me paragjykime të së shkuarës. Kujtoni komedinë “Diktatori” (2012) dhe batutën e Sacha Baron Cohen (njëri nga skenaristët dhe aktori kryesor), kur e dashura i thotë jam shtatzënë, ai përgjigjet: Çfarë do të lindësh, djalë apo do të abortosh?

Zbavitja nëpërmjet artit ofron shpresë e perceptime më të mira për jetën. Detyra e arsimit është të mbajë gjallë këtë kuriozitet, në respekt të lirisë e të individualitetit të fëmijëve. Sigurisht, për demokracinë nuk është e rëndësishme vetëm argëtimi, por mënyra sesi performanca ofron një hapësirë për eksplorimin e çështjeve të vështira pa u zhytur në ankth dhe është një vlerë e shtuar e këtij aktiviteti.

Vështirësi

Edukimi për të qenë qytetar i mirë – dhe këtu kuptoj qytetar i përgjegjshëm – në përgjithësi, në shumë shkolla, kolegje e universitete të botës lë shumë për të dëshiruar. Vështirësia kryesore qëndron në faktin se edukimi liberal kërkon para dhe përkrahjen e njerëzve që i kanë ato, pasi ka kosto të lartë financiare dhe pedagogjike. Një lloj mësimi i tillë kërkon klasa të vogla, ku nxënës e mësues, gjatë gjithë kohës, japin e marrin mendime dhe bëjnë vlerësime; kërkon investime në infrastrukturë, si dhe kohë për të përgatitur mësuesit dhe profesionistët për lëndë që janë jashtë strukturës konvencionale të përgatitjes shkollore.

Nga ana tjetër, kërkesat e tregut global kërkojnë nga të gjithë të fokusohen në aftësi teknike e shkencore, si aftësi kryesore, ndërkohë që aftësitë e tjera, ato që merren në shkenca humane e arte po trajtohen gjithmonë e më shumë si të padobishme dhe gjykohen që nuk ndihmojnë kombin të jetë konkurrues në tregun global. Edhe ato vende, që i kanë në fokus lëndë të tilla, përsëri i kanë standardizuar aq shumë, sa që aftësitë për të imagjinuar dhe menduar në mënyrë kritike, që gjenden në thelb të tyre, janë minimizuar jashtëzakonisht.

Akoma, gjetja e balancës së duhur në kurrikulën shkollore, ndërmjet peshës që duhet të zënë, nga njëra anë, matematika dhe shkencat e sakta, si parakusht për shoqërinë e teknologjisë dhe, nga ana tjetër, shkencat humane, si parakusht për shoqërinë pluraliste dhe përgatitjen e qytetarëve të të gjithë botës, vazhdojnë të jenë në qendër të debatit. Këtij debati nuk i kanë shpëtuar edhe partizanët e edukimit liberal. Përcaktimi se çfarë dhe sa duhet mësuar vazhdon të jetë shqetësim.

Një vështirësi tjetër është që kjo lloj reforme arsimore kërkon ndryshime në dy dimensione: në thelb dhe në përmasë. Elmore (2007, f. 8), kur analizon sistemin arsimor në ShBA, arsyeton se reforma të kësaj natyre vështirë se depërtojnë në fraksione të vogla si shkolla dhe klasa dhe, për më tepër, nuk zgjasin më shumë se mandati i qeverisë që e ka iniciuar. Argumenti është se shpesh na mungon aftësia ta klonojmë suksesin nga një shkollë në tjetrën, ndërsa kur shkollat gjenden në komunitete të varfra apo larg hartës së zhvillimit, shanset ulen në mënyrë eksponenciale.

Edhe universitetet, në përgjithësi, veçanërisht në Europë, nuk janë të gatshme t’i zgjerojnë kurrikulat e tyre me disiplina të reja, në gjendje të luajnë një rol të rëndësishëm për një edukim të mirë qytetar si, për shembull, studime për gruan, fenë, islamizmin ose judaizmin. Për fat të keq, edhe kur këto disiplina bëhen pjesë e kurrikulës u ofrohen, kryesisht, vetëm studentëve që, ose dinë diçka për to, ose thjesht duan t’i fokusojnë studimet e tyre në këto disiplina. Pra, nuk kanë një vend të sigurt në strukturën kurrikulare. Në sistemin e edukimit liberal, përkundrazi, këto disiplina ofrohen për të gjithë studentët e ciklit të parë të studimeve. Universitetet vërtet kanë merita të mëdha në edukimin e studentëve, por po aq të mëdha i kanë edhe problemet.

Akoma, universitete janë shumë të zënë me konkurrencën ndërmjet njëri-tjetrit: “Universitetet janë të ndërgjegjshëm për emergjencën për renditje të institucionit të tyre, në një mjedis tejet të centralizuar dhe të margjinalizuar. Trysnia për punë të besueshme, nga e cila përfiton, në kohën e tashme, institucioni, është kërkese ekskluzive” (Smith dhe Wexler, 1995, f. 195). Në këtë konkurrencë, pasqyruar dhe matur në numrin e përqindjen e studentëve të punësuar pas diplomimit, fokusi është ofrimi i atyre kurseve që e kanë të garantuar suksesin në terma afatshkurtër. Ndërsa lëndët dhe aktivitet e edukimit liberal ende nuk e kanë një status të tillë. Për këtë arsye edhe neglizhohen.

Nga ana tjetër, dimë se edukimi nuk është rezultat i vetëm një faktori, sikundër është shkolla. Në edukim ndikojnë një varg faktorësh të tjerë, si familja dhe bashkëmoshatarët. Por nëse familja dhe bashkëmoshatarët janë shumë homogjenë dhe të parashikueshëm, ‘të tjerët’ janë heterogjenë dhe të paparashikueshëm. Me ‘të tjerë’ kuptoj faktorët indirektë, si mediat e ndryshme. Në media, është shndërruar në shqetësim gjuha që përdorin politikanët, që mendoj se ka peshën më të madhe në ndikimin negativ që luan edukim. Artikulimi populist, frymëzuar kryesisht nga politikat e ditës, që bëhet edhe më arrogant kur vendi është në trysninë e ndryshimeve të rëndësishme apo të krizave, është shumë larg asaj që shkolla kërkon të arrijë. Në një fjalim mbajtur më 5 tetor 2016, kryeministrja britanike e kohës, Theresa May, shprehet: “Nëse besoni se jeni qytetar i botës, jeni qytetar i hiçit. Ju nuk e kuptoni se çfarë do të thotë vetë fjala qytetari”.

Konkluzione

Për Nussbaum-in, që të arrijmë një edukim demokratik, apeli është për një arsim liberal, promovuar që në kohën e Aristotelit, një edukim që u siguron nxënësve mundësinë të njihen me shumë disiplina e mënyra të menduari, që inkurajon debatin e diskutimet e gjalla, që kultivon kapacitete për të kritikuar, që nxit një të kuptuar kompleks të botës dhe të njerëzve, që ushqen simpatinë. Me pak fjalë, kemi nevojë që shkolla jonë të nxjerrë qenie njerëzore me ndjenja humane. Mësuesit duhet t’u mësojnë nxënësve jo vetëm si të komunikojnë dhe të bisedojnë, por edhe të jenë të pavarur, demokratë të mirë. Është e rëndësishme të theksojmë se tri aftësitë që veçon Nussbaum duhet të fillojnë të kultivohen që në sistemin arsimor parauniversitar. Në universitet, sado të flitet e të punohet, nuk mund të arrijmë shumë nëse nuk kemi filluar kohë më parë.

Për Amartya Sen-in, në kontekstin e vendeve në zhvillim, nevoja për iniciativa në politikat publike dhe për krijimin e mundësive sociale është shumë e rëndësishme. Aksionet publike, që lidhen me arsimimin e kujdesin shëndetësor, ndikojnë në rritjen e popullsisë së gatshme për të marrë pjesë po drejtpërdrejt në procesin e zgjerimit ekonomik. Për të, suksesi që po përjetojnë ekonomitë e Azisë Lindore (duke filluar me Japoninë disa dekada më parë) lidhen me rëndësinë që i kushtuan masivizimit të arsimit dhe, pak më vonë, edhe kujdesit shëndetësor. Zhvillimi njerëzor është aleati kryesor për të varfrit. Mundësitë sociale kontribuojnë drejtpërdrejt në zgjerimin e aftësive njerëzore dhe cilësisë së jetës. Arsimimi ndihmon në pjesëmarrjen e masave të popullsisë për të qenë pjesë aktive në procesin e zgjerimit ekonomik. Mundësitë që ofron tregtia globale vërtet janë të rëndësishme për zhvillim, por vështirë se mund të kapen e të përdoren nga një popullsi analfabete ose e paarsimuar.

Duke iu referuar përsëri A. Sen, arritjet e demokracisë varen jo vetëm nga rregullat dhe procedurat që adoptohen e mbrohen, por edhe nga mënyra sesi shtetasit përdorin mundësitë që u ofrohen. Fidel Valdez Ramos, ish- presidenti i Filipineve, e shtroi çështjen shumë qartë në një fjalim të mbajtur në nëntor 1998 në Universitetin Kombëtar Australian:

• Nën qeverisjen diktatoriale njerëzit nuk kanë nevojë të mendojnë, nuk kanë nevojë të zgjedhin, nuk kanë nevojë të diskutojnë ose të japin pëlqimin e tyre. Gjithçka që duhet të bëjnë është të binden. Ky është leksioni i hidhur që kam nxjerrë nga përvoja politike në Filipine jo shumë kohë më parë. Në kontrast, një demokraci nuk mund të mbijetojë pa virtytet civile … Sfida politike sot, për njerëzit në të gjithë botën, nuk është thjesht zëvendësimi i regjimeve totalitare me ato demokratike. Përtej kësaj, ajo që duhet të bëjmë është që demokracia të funksionojë edhe për njerëzit e thjeshtë.

Referencat

1. Apple, M. W. et al. 2003. The State and the Politics of Knowledge. New York: Routledge.
2. Bell, L. & Stevenson, H. 2006. Education policy: process, themes and impact. Routledge: Oxon.
3. Birtwistle, T. 2009. Legal frameworks: challenges and opportunities for international education. In Internationalization of European Higher Education. B 3.3, pp. 1-22, April. Raabe Academic publishers.
4. Brighouse, H. 2009. Moral and political aims of education. In Harvey S., (Ed.), The Oxford handbook of philosophy of education (f. 35-51). Oxford: Oxford University Press.
5. Elmore, F., R. 2007. School reform from the inside out. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
6. Enslin, P. 1999. The Place of National Identity in the Aims of Education. In Marples, R. (Ed.). The Aims of Education (f. 100-111). Routledge: London.
7. Fogelman, K. 1997. Education for Democratic Citizenship in Schools. In David Bridges (Ed), Education, Autonomy and Democratic Citizenship Philosophy in a Changing World (f. 203-215). London: Routledge.
8. Freedman, James O. 2003. Liberal education of the public interest. University of Iowa Press.
9. Hess, F., & Manno, B. 2011. Customizing schooling. Beyond whole-school reform. Cambridge, Mass: Harvard University Press.
10. Lanham A. R. 1992. The extraordinary convergence: Democracy, Technology, Theory and the University Curriculum. In Gless, D. & Smith H., B. (Eds), The Politics of Liberal Education, (f. 33-56). North Carolina: Duke University Press.
11. Lindeman, C., E. 1926. The meaning of adult education. Retrieved from https://archive. org/stream/meaningofadulted00lind#page/117/mode/2up Martin, R., J. 2002. Cultural miseducation. In search of a democratic solution. New York and London: Teachers College, Columbia University.
12. Marples, R., 2002. The Aims of Education, Routledge: London.
13. Marples, R., 2002. The Aims of Education, Routledge: London.
14. Mulcahy, C.M., et al. 2015. Pedagogy, Praxis and Purpose in education. New York: Routledge.
15. Nathanaili, V., 2013. “Arsim dhe pabarazi. Sfida e perceptimit ndryshe”: UET Press, Tiranë.
16. Nussbaum, M. 1997. Cultivating Humanity. A classical defense of reform in liberal education. Cambridge, Mass: Harvard University Press.
17. Nussbaum, M. 2004. “Liberal Education & Global Community”, Liberal Education, Winter, Vol. 90, No. 1. Nussbaum, M. 2009.
18. Nussbaum, M., 1997. Cultivating Humanity. A classical defense of reform in liberal education: Harvard University Press, USA.
19. Ritzer, G. 2011. Sociological Theory (eighth ed.). New York: McGraw-Hill Companies, Inc.
20. Roth, M., S. 2014. Beyond the University: Why Liberal Education Matters. Yale University Press.
21. Rothstein, R. 2003. Learning to challenge Assumptions. In Pierce, M., & Stapleton, D. (Eds), The 21st century principal. Current issues in leadership and policy. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
22. Sen, A., 2009. The Idea of Justice, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts.
23. Sen, A., 2011. Zhvillimi si liri, Albanin University Press: Tiranë.
24. Siegel H., 2009. The Oxford Handbook of Philosophy of Education: Oxford University Pres.
25. Tagore, Dewey and the Imminent Demise of Liberal Education. In Harvey S., (Ed.), The Oxford handbook of philosophy of education (f. 52-64). Oxford: Oxford University Press.
26. Young, R. 1995. Liberalism, Postmodernism, Critical Theory and Politics. In Smith, R. & Wexler, P. (Eds.), After Postmodernism: Education, Politics and Identity (f. 3-10). London: The Falmer Press.
27. Burime nga interneti (për më shumë):
28. The Dakar Framework for Action. 2000. Education For All: Meeting Our Collective Commitments. http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001211/121147e.pdf
29. Theresa May’s Conference Speech http://www.telegraph.co.uk/news/2016/10/05/theresamays-conference-speech-in-full/
30. https://www.aacu.org/liberaleducation/le-wi04/le-wi04feature4.cfm
31. Otto, Hans-Uwe & Ziegler, H. (2006). Capabilities and Education. In Social Work and Society. International Online Journal, vol. 4, (no.2). Retrieved from http://www. socwork.net/sws/article/view/158/549

[1] Sigel, H., 2009. The Oxford handbook of philosophy of education. Oxford University Press, f. 40

[2] Në: Siegel H., 2009. The Oxford Handbook of Philosophy of Education: Oxford University Press, f. 57.