Dr. Valbona Nathanaili
A janë gjithnjë të sakta njohuritë e përftuara nga përvoja e përditshme? Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje, le të marrim katër shembuj.
Nisim me shembullin e rënies së lirë të një trupi nga një farë lartësie. Një nga pyetjet që bëhet më shpesh është:
- A varet shpejtësia e lëvizjes, nga masa e trupit, që do të thotë, se trupi më i rëndë bie më shpejt dhe ai më i lehtë bie më ngadalë?
Në fakt, një argument i tillë ka qenë objekt debati që në kohëra shumë të lashta, që nga koha e Aristotelit. Mendimi i Aristotelit se masa e trupit ndikon në shpejtësinë e lëvizjes së lirë të tij dhe se kjo shpejtësi është e barabartë me raportin e peshës së trupit me rezistencën që mjedisi i paraqet trupit në lëvizje, ka mbizotëruar deri në shekullin XVII. Në vështrim të parë është krejtësisht e vërtetë – njohuritë tona të përftuara nga përvoja e përditshme duken të sakta. Merrni në dorë një libër dhe një fije letër dhe lëshojini të dy njëkohësisht. Kush bie më shpejt? Sigurisht që libri!
Legjenda thotë se i pari që vuri në dyshim këtë teori ishte G. Galilei, i cili hodhi nga kulla e Pizës trupa me masa të ndryshme dhe vuri re se të gjithë trupat binin njëkohësisht. Galileu njihet edhe si themeluesi i fizikës moderne, falë dëshirës për të verifikuar teoritë nëpërmjet eksperimenteve. Synimi i tij ishte të gjente ligjet e natyrës, si funksiononin ato, duke i shprehur marrëdhëniet ndërmjet madhësive fizike në formën e ekuacioneve, në rrjedhojë të vëzhgimeve dhe eksperimenteve të panumërta. Është e famshme shprehja e tij:
“Libri i natyrës është shkruar në gjuhën e matematikës”.
Sot është e lehtë për të arsyetuar se prania e ajrit, më saktë e mjedisit, është faktor që ndikon në lindjen e forcës së rezistencës dhe që pengon rënien e njëkohshme të trupave. Duke ju rikthyer edhe një herë eksperimentit me librin dhe me fijen e letrës, përsëriteni duke e vendosur copën e letrës mbi librin dhe i lëshoni të dyja bashkë tashmë, librin + fijen e letrës (nuk ka rëndësi radha). Eksperimenti tregon se në këtë rast, duke eliminuar forcën rezistente të ajrit për fijen e letrës, shohim se të dy trupat bien njëkohësisht (nëse keni laborator fizike dhe gjendet gypi i Galileut, mund ta vërtetoni më së miri idenë se vëzhgimi ynë për varësinë e shpejtësisë së rënies së lirë nga masa e trupit na çon në konkluzion të gabuar. Përndryshe, mund të vazhdoni me një eksperiment imagjinar të kryer në Hënë, ku në mungesë të ajrit, të gjithë trupat të lëshuar në të njëjtën kohë, takojnë njëkohësisht sipërfaqen e saj).
- Dritë plus dritë jep dritë. Nuk është gjithmonë e vërtetë! Ja përsëri një tjetër përvojë e gabuar nga jeta e përditshme.
Në fakt jemi mësuar, që për të ndriçuar më mirë një dhomë, të marrim abazhurë me sa më shumë llamba. Askush nuk mund të dyshojë në një fakt të tillë! Por sa kohë që llambat me të cilat ndriçohet dhoma janë burime të çfarëdoshme drite, jemi në rregull. Provoni të përdorni dy burime koherentë. Nga fizika dimë se nga mbivendosja e dy valëve koherente (përftuar nga dy burime koherentë), marrim tablonë e interferencës, që shfaqet në formën e brezave të ndritshëm e të brezave të errët. Pra, dritë plus dritë jo gjithmonë jep “dritë”, por edhe “errësirë”.
- Sipas mekanikës klasike, një vazo me lule në dritare nuk duhet të bie kurrë, sa kohë që mbi të nuk veprojnë forca të jashtme për ta nxjerrë nga kjo gjendje.
Vëzhgimet tona e pranojnë “symbyllur” një teori të tillë. Në praktikën tonë të përditshme, asgjë nuk lëviz vetë. Ligji i parë i Njutonit që e keni mësuar shumë mirë në shkollë thotë se një trup qëndron në prehje, sa kohë që rezultantja e forcave që veprojnë mbi të është e barabartë me zero. Që një trup të lëvizë, duhet që dikush ta vërë në lëvizje. Pra, duhet një forcë ose një rezultante forcash e ndryshme nga zero. Që një trup të bjerë, duhet shtyrë.
Por jo në botën e mekanikës kuantike! Sipas mekanikës kuantike, për shkak të fluktacioneve, ekziston probabiliteti që vazoja të bjerë, edhe në mungesë të forcave të jashtme. Më tej akoma, nëse një lavjerrës lëkundet nga pika a në b, mekanika klasike thotë që në çdo çast të kohës ai gjendet në njërën nga pikat e harkut ab; sipas mekanikës kuantike, lavjerrësi mund të ndodhet edhe jashtë harkut ab. Dallimi është se në jetën e përditshme, ne nuk na intereson se çfarë ndodh brenda trupit, pra nuk shohim në nivel mikro. Ne na intereson trupi si i tërë dhe e kufizojmë gjykimin në nivel makro, sepse një gjykim i tillë, ndonëse i kufizuar, i plotëson më së miri pritshmëritë tona të përditshme. Wolfgang Paul ka thënë:
Të gjithë jemi dakord se këto që po themi duken çmenduri. Gjëja që na ndan është nëse ka ose jo mjaftueshëm çmenduri që mund të ketë shansin për t’u ndrequr.
- Një nga zbulimet më të mëdha që është kundërshtuar vazhdimisht ka qenë postulati se energjia përbëhet nga porcione, njëlloj sikundër lënda përbëhet nga atome. Më pas, që energjia mund të shndërrohet në lëndë dhe anasjelltas, lënda mund të shndërrohet në energji.
Formula e Ajnshtajnit E=mc2, që lidh masën me energjinë dhe, në të njëjtën kohë, shpreh shndërrimin e tyre në njëra-tjetrën, më shumë është zbatuar si formulë, se kuptuar. Për të gjithë ne, masa është diçka që mund të shihet e preket; energjia është diçka abstrakte, që mund të ndjejmë efektin e saj. Për rrjedhojë, si mund të shndërrohet energjia në masë? Tingëllon më shumë si sofizëm se e vërtetë. Masë që lind nga asgjëja! Ose asgjë që shndërrohet në masë! Por eksperimentet me thërrmijat elementare kanë vërtetuar teorinë dhe formulën e Ajnshtajnit.
Si konkluzion, jeta e përditshme na pajis me njohuri të cilat shpesh janë të gabuara. Na duhet ta theksojmë një fakt të tillë për të treguar dhe, ndoshta, edhe për të justifikuar, rezistencën që u paraqesim teorive të reja dhe, shpesh, edhe pamundësinë për t’i kuptuar në kohë.
